The locative in Luganda: a syntax-interfaces approach
Date
2021-03
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Stellenbosch : Stellenbosch University
Abstract
ENGLISH ABSTRACT: This dissertation investigatesintransitive and transitive active, passive, neuter-passive (stative) verb constructions with locatives,including locative inversion constructions in Luganda, a Bantu language spoken in Uganda. Locatives and locative inversion have received considerable attention in research on Bantu languages, however limited research has been done on constructions containing locatives for Luganda adopting a syntax-interfaces approach, as is assumed for the current study. Thisstudy examines thepermissibility of locative inversion with intransitive and transitive verbs,and their associated interpretations in the constructions in which they occur, with respect to properties of argument structure, definiteness and specificity, informationstructure and event semantics. The interpretative properties exemplified in active, passive and neuter-passive (stative) verb constructions containing alocative, arethus correlated with their properties ofargument structure, i.e. thematicrole interpretation of DP constituents in various structural positions, such as the subject position andthe postverbal position, including locative inversion, as an argument alternationconstruction.
The study furthermore examines the properties of argument structureexemplified in active passive and stative verb constructions as these relate to the analysis of event semantics, particularly thecausative/anti-causativedistinction, relevant to identifying aspectual verb class, i.e. situation type, asposited by Smith (1997).The study thus investigates how the interpretative properties of intransitive and transitive active, passive and stative verb constructions containing a locative, including locative inversion constructions, correlate with particular morphosyntacticproperties ofargument structure and the event structure these constructions exemplify.Taking into account these properties a small clause analysisisproposed for (some) locative inversion constructions that have an anti-causativeinterpretation Thus, the properties of argument structure and event semantics interpretation are invoked in providingevidence for positing an ergative verb syntax for (some) locative inversion constructions in terms of proposals by Hoekstra and Mulder (1990), and views of Pross (2020)concerning a dispositional ascription reading for the subject argumentofsome locative inversion constructions. The study thus explores the syntax interface of argumentstructure and event semantics (i.e. aspectual verb type), taking into accountthe properties of the event expressed in the sentencevariants with respect to the features [+/-Dynamic], (where causative semantics isgenerally, but not exclusively, associated with agentivity), [+/- Telic], and [+/-Durative] in determiningthe situation typeof various sentences as an activity, accomplishment, achievement event/situation, or an (habitual) state (according to proposals of Smith, 1997; Boneh and Doron, 2013; Choi and Fara, 2018). The study furthermore examines the semantic-pragmatic propertiesof definiteness and specificity of DP constituents in a range of intransitive and transitive active, passive, and neuter-passive (i.e. stative) verb construction variants. These properties are exploredin respect to the (non)-occurrence of the locative applicative suffix, the locative clitic,andthe (non-)occurrence of the pre-prefix of the noun in the postverbal DP in some sentence constructions,invoking Lyons’s (1999)notions of familiarity, identifiability, inclusiveness and uniqueness, in analysing the semantic-pragmatic factors of the speaker and hearer/ addressee knowledge in discourse context.
The study explores, in addition, the interface of syntax and information structure in active, passive and neuter-passive sentence constructionscontaining alocativein examining the information structural status of various constituents, including DP, v/VP,and the clausalprojection, with regard to focus, topic, and contrast, invoking in particular, Repp’s (2016) three-fold distinction of explicitalternative, explicitalternative set, and implicit alternative, and views from Lambrecht (1994) and Krifka et al (1995) regarding the syntacticization ofinformation structural notions. The interpretative properties of constituents examined in the intransitive and transitive active, passive, and neuter-passive (stative) verb construction variants are invoked to posit a focusphrase projection on the left edge (periphery) of DP, v/VP complex, andthe clausal phrase, forparticular constituents. The issues addressed inthis examination, on the interface of information structure and morphosyntax, assumes, in particular, the cartography studies perspective of generative syntax concerning the postulation of discourse-related projections in the left-periphery of constituents, in positing structural representations, taking into account information structural properties in the respective sentence constructions. The Focus phrase, and the focus-relatedfeature specification of the Focus head, receiveparticularattentioninthisregard.
AFRIKAANSE OPSOMMING: Hierdie proefskrif ondersoek intransitiewe en transitiewe aktiek, passief, en neutro-passief (statiewe) werkwoord konstruksies met lokatiewe,insluitende lokatief inversie konstruksies in Lunganda, ‘n Afrikataal van Uganda. Lokatiewe en lokatief inversie het aansienlike aandag ontvang in navorsing oor Afrikatale, maar beperkte navorsing is egter gedoen oor konstruksies wat lokatiewe bevat vir Luganda vanuit ‘n sintaksis-raakvlak benadering soos aanvaar word vir hierdie studie. Die studie ondersoek die toelaatbaarheid van lokatief inversie en intransitiewe en transitiewe werkwoorde, repektiewelik, en die geassosieerde interpretasies van die konstruksies waarin hulle verskyn, rakende die eienskappe van argumentstruktuur, bepaaldheiden spesifisiteit, informasiestruktuur, en gebeurtenis (‘event’) semantiek. Die interpretatiewe eienskappe vertoon in aktief, passief en neutro-passief (statief) werkwoordkonstruksies wat ‘n lokatief bevat word dus gekorreleer met hulle eienskappe rakendeargumentstruktuur, dit is, tematiese rol interpretasie van DP konstituente in verskillende strukturele posisies, soos byvoorbeeld die subjekposisie en die na-werkwoordelike posisie, insluitende lokatief inversie, as ‘n argument alternasie konstruksie. Die studie ondersoek voorts die eienskappe van argumentstruktuur vertoon in aktief, passief en neutro-passief (statief) werkwoordkonstruksies soos wat hierdie eienskappe verband hou met gebeurtenis (‘event’) semantiek, in die besonder die kousatief/anti-kousatief onderskeid, relevant tot die identifisering van aspektuele werkwoordklas dit is, situasie tipe, soos gepostuleer deur Smith (1997). Die studie ondersoek sodoende hoe die interpretatiewe eienskappe van intransitiewe en transitiewe aktief, passief en neutro-passief (statief) werkwoordkonstruksies wat ‘n lokatief bevat, insluitende lokatief inversie konstruksies, korrelleer met spesifieke morfosintaktiese eienskappe van argumentstruktuur en die gebeurtenis (‘event’) struktuur wat hierdie konstruksies vertoon. Met inagneming van hierdie eienskappe word ‘n ‘klein’ s in (‘small clause’) analise voorgestel vir sommige tipes lokatief inversie konstruksies wat ‘n anti-kousatiewe interpretasie het. Aldus, word die eienskappe van argumentstruktuur en gebeurtenis (‘event’) semantiek ontgin in die gee van evidensie vir die postulering van ‘n ergatiewe werkwoord sintaksis in terme van voorstelle van Hoekstra en Mulder (1990) en gesigspunte van Pross (2020) rakende ‘n disposisie toekennings interpretasie vir die subjek van sommge loaktief inversie konstruksies Die studie ondersoek sodoende die raakvlak van argumentstruktuur en gebeurtenis semantiek (dit is, aspektuele werkwoord tipe), met inagneming van die eienskappe van die gebeurtenis (‘event’) uitgedruk in die verskillende sinsvariante met betrekking tot die kenmerke [+/-Dinamies] waar kousatiewe semantiek in die algemeen, maar nie uitsluitlik nie, geassoseer word met agentskap (‘agentivity’), [+/-Teliek], en [+/-Duratief] in die vasstelling van die situasietipe vanverskillende sinne as ‘n aktiwiteit vervulling (‘accomplishment’), bereiking (‘achievement’), of ‘n (habituele) toestand (volgens voorstelle van Smith 1997; Boneh en Doron, 2013; Choi en Fara, 2018). Die studie ondersoek voorts die semanties-pragmatiese kenmerkevan bepaaldheid en spesifisiteit van DP konstituente in verskillende intransitiewe en transitiewe aktief, passief, en neutron-passief (statief) werkwoord konstruksie variante. Hierdie kenmerke word ondersoek met verwysing na die (nie-)verskyning van die lokatiewe applikatief suffiks, die lokatiewe klitiek, en die (nie-)teenwoordigheid van die pre-prefiks van die naamwoord in die na-werkwoordelike DP in sommige sinskonstruksies, met verwysing na Lyons (1999) se begrippe van familiariteit, identifiseerbaarheid, inklusiwiteit, en uniekheid, in die analise van semanties-pragmatiese faktore van die spreker en hoorder kennis in diskoers konteks. Die studie ondersoek voorts ook die raakvlak van die sintaksis en informasiestruktuur in aktief, passief, en neutropassief sinskonstruksies wat ‘n lokatief bevat in die ondersoek van die informasiestruktuurstatus van verskillende konstituente, insluitende DP, v/VP en die sinsprojeksie met verwysing na fokus onderwerp (‘topic’), en kontras, met besondere verwysing naRepp (2016) se onderskeid tussen eksplisiete alternatief, eksplisiete alternatiewe stel, en implisiete alternatief, asook sieninge van Lambrecht (1994) en Krifka et al (1995) rakende die sintaktisering van informasiestruktuur terme. Die interpretatiewe eienskappe van konstituente ondersoek in verskillende aktief, passief, en neutro-passief werkwoordkonstruksie variante word ontgin ten einde ‘n fokusprojeksie te postuleer aan die linker periferie van die DP, v/VP kompleks, en sin, vir spesifieke konstituente. Die vraagstukke aangespreek in hierdie ondersoek van die raakvlak tussen informasiestruktuur en morfosintaksis, aanvaar in die besonder, die kartografie studies perspektief van generatiewe sintaksis rakende die postulering van diskoers-verwante projeksies in die linker periferie van konstituente vir die doel van die postulering van strukturele representasies wat die informasiestruktuur eienskappe in ag neem in verskillende sinskonstruksies. Die fokusfrase en die fokus-verwante kenmerkspesifikasie van diefokus-kern, kry besondere aandag in die verband.
LUGANDA ABSTRACT: Okunoonyereza kuno kwekaliriza entegeezo eza nnantabila ennanzi n’ennantabila nnantalanda mu nnakamwantette, mu kyesirikidde ne mu sitativu nga zekwanya ku nsonga ya zinnabifo omuli, entegeezonnabifokifuulannenge mu Luganda, olulimi OlunnaBantu olusibuka mu Buganda ne lusaasanira ebitundu bya Uganda ebiwera. Zinnabifo n’entegeezo nnabifo ez’ekifuulannenge zeekebejjeddwa nnyo mu kunoonyereza ku nnimi ezinnabantu. Wabula okunoonyereza kwa lusuuluuju okwakoleddwa ku ntegeezo ezikongojja nnabifo ku Luganda nga kwebonaanya kannansonalulimi-kasalaganyabisaawe, nga bwekiri mu kunoonyereza kuno. Okunoonyereza kuno kwekebejja obusobozi bwazinnantabira nnantalanda n’ennanzi okukkiriza nnabifo kifuulannenge n’entaputa yaazo nga zeekuusa ku mirimu kinnamiramwa/thematika rolo, obudifiniti n’obusipesifisite, obuyiventa semantika, ne kazimbabubaka. Emize egitaputiddwa negirabisibwa/negimulisibwa mu ntegeezo nnakamwantette, kyesirikidde, ne sitativu ezirina nnabifo mubifo ebyenjawulo, gamba nga mu kitundu nnabukozi, ne nnabukolwako ssukkakikolwa nga mwemuli nnakifokifuulannenge ekiwaanyisizza ekifo n’ekitundu nnabukozi. Okunoonyereza kuno nate kwekenneenya emize egyolekeddwa ekikula ky’ekituttwa nnalinnya-kwaanyannantabira/ajumeneti mu ntegeezo eziri mu nnakamwantette, mu kyesirikidde, ne mu kinnambeera/sitativu nga bwe zikwanaganyizibwa mu kwekenneenya kannamakulunnakubeerawo/yiventi semantika, naddalaenjawulo wakati w’ekireetezi n’ekitali kireetezi ebituukiraku mminjawaza ya zinnantabila mu kinnakubeerawo/ekinnambeera nga bwe kinogaanyizibwa Smith (1997). Okunoonyereza mu kyo, kunoonyereza entaputa y’emize gya nnantabira-nnantalanda ne nnantabira ennanzi mu nnakamwantette, kyesirikidde ne sitativu eby’entegeezo omulinnabifo, ne nnabifo-kifuulannenge, engeri gye zitabagana, naddala n’emize wabikula-nsonalulimi w’obuzimbe kituttwa nnalinnya-kwaanyannantabira, ekizimbe nnakubeerawo/yiventi situlakikya ebitegeezo bino bye byoleka. Nga tutwala enneekenneenya y’ekitutwakkako/simolo kiloozi egenderera okwekebejja entaputa y’entegeezo kifuulannenge ezitalina kireetezi. Mu kyo, entaputa y’emize gya ekituttwannalinnyakkwaanya nnantabira neya kannamakulu-nnakubeerawo bijulizibwa okwongera obukakafu okuteekawo ensonalulimiey’ekitegeezo-kifuulannenge mu kwesigama ku biteeso bya Hoekstrane Mulder (1990), n’ebirowoozo bya Pross (2020). Ku ntaputa nnabusobozi/disiposisona ey’ekituttwa nnalinnya-kkwaanya nnantabira nnabukozi/sabujekiti, n’ebitegeezo kifuulannenge ebimu. Okunoonyerezanoolwekyo kuvumbula ensalagalansonalulimi n’ekituttwa nnalinnya-kkwaanya nnantabira ne kannamakulu nnakubeerawo, mu kutunuulira emize gya ekibaddewo/yiventi ekyolekeddwa mu bitobeko/valiyanti y’entegeezo mu bulambiko [+/-Dayinamiki] mu ngeri nga kannamakulu w’obuleetezi okutwalira awamu, awatali kuwanduukulula, yeebonaanya ne agentivu [+/-teliki], ne [+/-Durativu] mu kusalawo ku bika /ku mminjawaza ya nnantabira-nnakubeerawo omuli: okukola, okumaliriza, okutuukiriza, n’embeera nnamize (okusinziira ku biteeso bya Smith, 1997; Boneh and Doron, 2013; Choi and Fara, 2018). Okunoonyereza neera kwekenneenya emize gya kannamakulu w’ebigambo ne kannamakulu-nnankozesa egya obwawule/difinetinesi ne obwenjawulo/sipesifisite obwa ebitundutundu by’entegeezo eby’ekituttwa nnabyawule/DP mu bitobeko by’entegeezo za nnantabira ezitali nnanzi n’ennantabira ennanzi mu nnakamwantette, kyesirikidde, nesitativu. Emize egyo gizuulwa mu kweyoleka n’obuteeyoleka bw’akawangonnabifo-ssemba, akawango-nzirugaze, n’obuteeyoleka oba okweyoleka kwa akawango-mpeerezi-ssooka ku nnalinnya mu kituttwa-ssukkannantabira ekyawule/ditaminafuleezi(DP) mu ntegeezo (nga tujuliza ebinnyonnyolo bya Lyons, 1999) ebya; okumanyiira/familiyalite, okunokolayo, okuzingiramu, n’obwenjawulo mu kwekenneenya ensonga za kannamakulu w’ebigambo ne kannamakulunnankozesa eri kayogera ne kawuliriza nsonga eri mu ddiiro. Okunoonyereza nate kunoonyereza ku kusalagana kwa kannansonalulimi ne kazimbabubaka mu ntegeezo nnakamwatette, kyesirikidde, ne sitativu omuli nnabifo nga zeekenneenya engeri obubaka gye buzimbiddwaamu mu bitundutundu by’entegeezo ebyenjawulo, omuli ekituttwa ekyawuzi/ditaminafuleezi, ekituttwa nnantabira v/VP, ne empeekera/kiloozi pulojekisoni, ku nsonga ya omutwe/topiki n’essira/fokasi, nekkontana/kontulasiti. Nga tujuliza, naddala ebyawuzo byonsatule ebya Repp (2016) omuli ebitobekoebirambike, n’omuteeko gw’ebitobeko ebirambike, ko n’ebitobeko ebitali birambike. Kuno tugattako ebiteeso bya Lambrecht, 1994 ne Krifka et al, 1995 ebiri ku kannansonalulimiwaza w’obuzimbe bw’obubaka. Entaputa y’emize gy’ebitundutundu by’entegeezo ebyekenneenyezeddwa mu bitobeko by’entegeezo eza nnantabira ezitalanda ne nnantabira ennanzi mu nnakamwantette, kyesirikidde ne sitativu biyamba okuteekawo ekituttwa ekyolekaessira ku nkingizi/ku lukooto olwa kkono /lefuti periferi ya DP, v/VP, n’ekituttwa ky’empeekera, mu bitundu bya entegeezo ebimu. Ensonga ezittaanyiziddwa mu kwekenneenya kuno, ku kusalagana kw’enzimba-bubaka ne wabikula, ne kannansonalulimi kutwaliramu naddala gulama wa katogulafia mu kunnyonnyola ebitundutundu by’entegeezo, obuzimbe bwabyo, kannamakulu,omutwe oba n’essira webibeera.
AFRIKAANSE OPSOMMING: Hierdie proefskrif ondersoek intransitiewe en transitiewe aktiek, passief, en neutro-passief (statiewe) werkwoord konstruksies met lokatiewe,insluitende lokatief inversie konstruksies in Lunganda, ‘n Afrikataal van Uganda. Lokatiewe en lokatief inversie het aansienlike aandag ontvang in navorsing oor Afrikatale, maar beperkte navorsing is egter gedoen oor konstruksies wat lokatiewe bevat vir Luganda vanuit ‘n sintaksis-raakvlak benadering soos aanvaar word vir hierdie studie. Die studie ondersoek die toelaatbaarheid van lokatief inversie en intransitiewe en transitiewe werkwoorde, repektiewelik, en die geassosieerde interpretasies van die konstruksies waarin hulle verskyn, rakende die eienskappe van argumentstruktuur, bepaaldheiden spesifisiteit, informasiestruktuur, en gebeurtenis (‘event’) semantiek. Die interpretatiewe eienskappe vertoon in aktief, passief en neutro-passief (statief) werkwoordkonstruksies wat ‘n lokatief bevat word dus gekorreleer met hulle eienskappe rakendeargumentstruktuur, dit is, tematiese rol interpretasie van DP konstituente in verskillende strukturele posisies, soos byvoorbeeld die subjekposisie en die na-werkwoordelike posisie, insluitende lokatief inversie, as ‘n argument alternasie konstruksie. Die studie ondersoek voorts die eienskappe van argumentstruktuur vertoon in aktief, passief en neutro-passief (statief) werkwoordkonstruksies soos wat hierdie eienskappe verband hou met gebeurtenis (‘event’) semantiek, in die besonder die kousatief/anti-kousatief onderskeid, relevant tot die identifisering van aspektuele werkwoordklas dit is, situasie tipe, soos gepostuleer deur Smith (1997). Die studie ondersoek sodoende hoe die interpretatiewe eienskappe van intransitiewe en transitiewe aktief, passief en neutro-passief (statief) werkwoordkonstruksies wat ‘n lokatief bevat, insluitende lokatief inversie konstruksies, korrelleer met spesifieke morfosintaktiese eienskappe van argumentstruktuur en die gebeurtenis (‘event’) struktuur wat hierdie konstruksies vertoon. Met inagneming van hierdie eienskappe word ‘n ‘klein’ s in (‘small clause’) analise voorgestel vir sommige tipes lokatief inversie konstruksies wat ‘n anti-kousatiewe interpretasie het. Aldus, word die eienskappe van argumentstruktuur en gebeurtenis (‘event’) semantiek ontgin in die gee van evidensie vir die postulering van ‘n ergatiewe werkwoord sintaksis in terme van voorstelle van Hoekstra en Mulder (1990) en gesigspunte van Pross (2020) rakende ‘n disposisie toekennings interpretasie vir die subjek van sommge loaktief inversie konstruksies Die studie ondersoek sodoende die raakvlak van argumentstruktuur en gebeurtenis semantiek (dit is, aspektuele werkwoord tipe), met inagneming van die eienskappe van die gebeurtenis (‘event’) uitgedruk in die verskillende sinsvariante met betrekking tot die kenmerke [+/-Dinamies] waar kousatiewe semantiek in die algemeen, maar nie uitsluitlik nie, geassoseer word met agentskap (‘agentivity’), [+/-Teliek], en [+/-Duratief] in die vasstelling van die situasietipe vanverskillende sinne as ‘n aktiwiteit vervulling (‘accomplishment’), bereiking (‘achievement’), of ‘n (habituele) toestand (volgens voorstelle van Smith 1997; Boneh en Doron, 2013; Choi en Fara, 2018). Die studie ondersoek voorts die semanties-pragmatiese kenmerkevan bepaaldheid en spesifisiteit van DP konstituente in verskillende intransitiewe en transitiewe aktief, passief, en neutron-passief (statief) werkwoord konstruksie variante. Hierdie kenmerke word ondersoek met verwysing na die (nie-)verskyning van die lokatiewe applikatief suffiks, die lokatiewe klitiek, en die (nie-)teenwoordigheid van die pre-prefiks van die naamwoord in die na-werkwoordelike DP in sommige sinskonstruksies, met verwysing na Lyons (1999) se begrippe van familiariteit, identifiseerbaarheid, inklusiwiteit, en uniekheid, in die analise van semanties-pragmatiese faktore van die spreker en hoorder kennis in diskoers konteks. Die studie ondersoek voorts ook die raakvlak van die sintaksis en informasiestruktuur in aktief, passief, en neutropassief sinskonstruksies wat ‘n lokatief bevat in die ondersoek van die informasiestruktuurstatus van verskillende konstituente, insluitende DP, v/VP en die sinsprojeksie met verwysing na fokus onderwerp (‘topic’), en kontras, met besondere verwysing naRepp (2016) se onderskeid tussen eksplisiete alternatief, eksplisiete alternatiewe stel, en implisiete alternatief, asook sieninge van Lambrecht (1994) en Krifka et al (1995) rakende die sintaktisering van informasiestruktuur terme. Die interpretatiewe eienskappe van konstituente ondersoek in verskillende aktief, passief, en neutro-passief werkwoordkonstruksie variante word ontgin ten einde ‘n fokusprojeksie te postuleer aan die linker periferie van die DP, v/VP kompleks, en sin, vir spesifieke konstituente. Die vraagstukke aangespreek in hierdie ondersoek van die raakvlak tussen informasiestruktuur en morfosintaksis, aanvaar in die besonder, die kartografie studies perspektief van generatiewe sintaksis rakende die postulering van diskoers-verwante projeksies in die linker periferie van konstituente vir die doel van die postulering van strukturele representasies wat die informasiestruktuur eienskappe in ag neem in verskillende sinskonstruksies. Die fokusfrase en die fokus-verwante kenmerkspesifikasie van diefokus-kern, kry besondere aandag in die verband.
LUGANDA ABSTRACT: Okunoonyereza kuno kwekaliriza entegeezo eza nnantabila ennanzi n’ennantabila nnantalanda mu nnakamwantette, mu kyesirikidde ne mu sitativu nga zekwanya ku nsonga ya zinnabifo omuli, entegeezonnabifokifuulannenge mu Luganda, olulimi OlunnaBantu olusibuka mu Buganda ne lusaasanira ebitundu bya Uganda ebiwera. Zinnabifo n’entegeezo nnabifo ez’ekifuulannenge zeekebejjeddwa nnyo mu kunoonyereza ku nnimi ezinnabantu. Wabula okunoonyereza kwa lusuuluuju okwakoleddwa ku ntegeezo ezikongojja nnabifo ku Luganda nga kwebonaanya kannansonalulimi-kasalaganyabisaawe, nga bwekiri mu kunoonyereza kuno. Okunoonyereza kuno kwekebejja obusobozi bwazinnantabira nnantalanda n’ennanzi okukkiriza nnabifo kifuulannenge n’entaputa yaazo nga zeekuusa ku mirimu kinnamiramwa/thematika rolo, obudifiniti n’obusipesifisite, obuyiventa semantika, ne kazimbabubaka. Emize egitaputiddwa negirabisibwa/negimulisibwa mu ntegeezo nnakamwantette, kyesirikidde, ne sitativu ezirina nnabifo mubifo ebyenjawulo, gamba nga mu kitundu nnabukozi, ne nnabukolwako ssukkakikolwa nga mwemuli nnakifokifuulannenge ekiwaanyisizza ekifo n’ekitundu nnabukozi. Okunoonyereza kuno nate kwekenneenya emize egyolekeddwa ekikula ky’ekituttwa nnalinnya-kwaanyannantabira/ajumeneti mu ntegeezo eziri mu nnakamwantette, mu kyesirikidde, ne mu kinnambeera/sitativu nga bwe zikwanaganyizibwa mu kwekenneenya kannamakulunnakubeerawo/yiventi semantika, naddalaenjawulo wakati w’ekireetezi n’ekitali kireetezi ebituukiraku mminjawaza ya zinnantabila mu kinnakubeerawo/ekinnambeera nga bwe kinogaanyizibwa Smith (1997). Okunoonyereza mu kyo, kunoonyereza entaputa y’emize gya nnantabira-nnantalanda ne nnantabira ennanzi mu nnakamwantette, kyesirikidde ne sitativu eby’entegeezo omulinnabifo, ne nnabifo-kifuulannenge, engeri gye zitabagana, naddala n’emize wabikula-nsonalulimi w’obuzimbe kituttwa nnalinnya-kwaanyannantabira, ekizimbe nnakubeerawo/yiventi situlakikya ebitegeezo bino bye byoleka. Nga tutwala enneekenneenya y’ekitutwakkako/simolo kiloozi egenderera okwekebejja entaputa y’entegeezo kifuulannenge ezitalina kireetezi. Mu kyo, entaputa y’emize gya ekituttwannalinnyakkwaanya nnantabira neya kannamakulu-nnakubeerawo bijulizibwa okwongera obukakafu okuteekawo ensonalulimiey’ekitegeezo-kifuulannenge mu kwesigama ku biteeso bya Hoekstrane Mulder (1990), n’ebirowoozo bya Pross (2020). Ku ntaputa nnabusobozi/disiposisona ey’ekituttwa nnalinnya-kkwaanya nnantabira nnabukozi/sabujekiti, n’ebitegeezo kifuulannenge ebimu. Okunoonyerezanoolwekyo kuvumbula ensalagalansonalulimi n’ekituttwa nnalinnya-kkwaanya nnantabira ne kannamakulu nnakubeerawo, mu kutunuulira emize gya ekibaddewo/yiventi ekyolekeddwa mu bitobeko/valiyanti y’entegeezo mu bulambiko [+/-Dayinamiki] mu ngeri nga kannamakulu w’obuleetezi okutwalira awamu, awatali kuwanduukulula, yeebonaanya ne agentivu [+/-teliki], ne [+/-Durativu] mu kusalawo ku bika /ku mminjawaza ya nnantabira-nnakubeerawo omuli: okukola, okumaliriza, okutuukiriza, n’embeera nnamize (okusinziira ku biteeso bya Smith, 1997; Boneh and Doron, 2013; Choi and Fara, 2018). Okunoonyereza neera kwekenneenya emize gya kannamakulu w’ebigambo ne kannamakulu-nnankozesa egya obwawule/difinetinesi ne obwenjawulo/sipesifisite obwa ebitundutundu by’entegeezo eby’ekituttwa nnabyawule/DP mu bitobeko by’entegeezo za nnantabira ezitali nnanzi n’ennantabira ennanzi mu nnakamwantette, kyesirikidde, nesitativu. Emize egyo gizuulwa mu kweyoleka n’obuteeyoleka bw’akawangonnabifo-ssemba, akawango-nzirugaze, n’obuteeyoleka oba okweyoleka kwa akawango-mpeerezi-ssooka ku nnalinnya mu kituttwa-ssukkannantabira ekyawule/ditaminafuleezi(DP) mu ntegeezo (nga tujuliza ebinnyonnyolo bya Lyons, 1999) ebya; okumanyiira/familiyalite, okunokolayo, okuzingiramu, n’obwenjawulo mu kwekenneenya ensonga za kannamakulu w’ebigambo ne kannamakulunnankozesa eri kayogera ne kawuliriza nsonga eri mu ddiiro. Okunoonyereza nate kunoonyereza ku kusalagana kwa kannansonalulimi ne kazimbabubaka mu ntegeezo nnakamwatette, kyesirikidde, ne sitativu omuli nnabifo nga zeekenneenya engeri obubaka gye buzimbiddwaamu mu bitundutundu by’entegeezo ebyenjawulo, omuli ekituttwa ekyawuzi/ditaminafuleezi, ekituttwa nnantabira v/VP, ne empeekera/kiloozi pulojekisoni, ku nsonga ya omutwe/topiki n’essira/fokasi, nekkontana/kontulasiti. Nga tujuliza, naddala ebyawuzo byonsatule ebya Repp (2016) omuli ebitobekoebirambike, n’omuteeko gw’ebitobeko ebirambike, ko n’ebitobeko ebitali birambike. Kuno tugattako ebiteeso bya Lambrecht, 1994 ne Krifka et al, 1995 ebiri ku kannansonalulimiwaza w’obuzimbe bw’obubaka. Entaputa y’emize gy’ebitundutundu by’entegeezo ebyekenneenyezeddwa mu bitobeko by’entegeezo eza nnantabira ezitalanda ne nnantabira ennanzi mu nnakamwantette, kyesirikidde ne sitativu biyamba okuteekawo ekituttwa ekyolekaessira ku nkingizi/ku lukooto olwa kkono /lefuti periferi ya DP, v/VP, n’ekituttwa ky’empeekera, mu bitundu bya entegeezo ebimu. Ensonga ezittaanyiziddwa mu kwekenneenya kuno, ku kusalagana kw’enzimba-bubaka ne wabikula, ne kannansonalulimi kutwaliramu naddala gulama wa katogulafia mu kunnyonnyola ebitundutundu by’entegeezo, obuzimbe bwabyo, kannamakulu,omutwe oba n’essira webibeera.
Description
Thesis (PhD)--Stellenbosch University, 2021.
Keywords
Locative constructions (Grammar), Luganda language -- Syntax, Argument alternation in Luganda, UCTD