DIE GESKIEDENIS VAN DIE
VISSERY AAN DIE KAAP
TOT AAN DIE MID DEL VAN
DIE AGTIENDE EEU.

DEUR

C. F. J. MUJ:;-LER, M.A..
(M.A.-tesis, Universitez't van Stellenbosch, 1938).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

.f.

I

VOORWOORD.
.
..
Aan die U niversiteit van Stellenbosch is alreeds nagegaan,.-die ontwikkeling van die Skaapteelt, Wingerd- .en Graankultuur aan die
Kaap tydens die eerste honderd jaar.1) En a~gesien get).oegsame
ho~veelh~de vlees, wyn en graan (afgesien van groente) vir hul. kosbare Oos-Indiese handelsvloot ook die hoofmotief van die Here
XVII met die stigting van die volksplanting aan die Kaap was, is
daarmee die grondslag van die ekonomiese !ewe aan die Kaap tydens
die eerste honderd jaar sistematies blootgele. Die vissery daar ter
plaatse het nie dieselfde ekonomiese betekenis gehad as die landbou
en veeteelt nie. Dit was eers teen die uitgang van die agtiende eeu
dat die walvisvangs 'n belangrike 'faktor geword het en teen die eitlde
van die volgende eeu dat met die treilnet die besonder ryk Agulhasbank ontgin is. Dit wil nie se dat die geskiedenis van die Vissery -nie
die aandag van die navorser werd is nie en die studie daarvan nie die
moeite loon nie. Hoewel die Vissery vermoedelik die oudst.e bedryf
in Suid-Mrika is, het omstandighede sy ontwikkeling 'n paar honderd
jaar vertraag en word eers ·op die huidige dag sy aansienlike moontlikhede as 'n bron van welvaart vir die lanq meer en meer ingesien.
En, afgesien van die suiwer wetenskaplike interesse van die onderwerp,
is dit vera! om hierdie rede wenslik dat die voorgeskiedenis van hierdie
ny\'verheid bekend gestel word. Met hlerdie studie 'is 'n poging
aangewend om daarin te voorsien en tewens 'n beskeie hydrae te !ewer
·
tot die ekonomiese geskiedenis van ons land.
Aangesien die term , Vissery" 'n veelomvattende benaming is wat
die vangs van velerlei seediere insluit, moes die onder\v~tp · dui&Iik
oinlyn word. In ooreenstemming met die meerderheid van geraadpleegde werke op die onderhawige gebied, :word in hierdie studie
hieronder verstaan die vangs van gewone visse, robbe, walvisse en
skulpdiere.
Voorts omvat hierdie benaming ,,Suid-Mrikaanse
waters" die kuswaters van min of meer die gebied van die Unie en
Suid-Wes.
Dat die ontwikkeling van die ·Suid-Mrikaanse Vissery nog nie
sistematies ondersoek is nie, was 'n sterk aansporing om die onontginde
gebied te betree. Hier moet egter spesiaal vermeld word , The Sea
Fisheries of the Cape Colony, 1652-1910" deur W. W. Thompson. 2)
Die bedoeliflg van die skrywer, 'n sooloog, was om op populere wyse
'n uiteensetting te gee van die geskiedenis. van die bedryf en van 'n
1
2

)
)

Sien Literatuurlys.
Ibid.

'1

....

\.:
-:.;:

··;··:.·.'

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

"··
.,_

streng histories-wetenskaplike beharideling van die onderwerp is daar ·
in sy werk dus geen sprake nie. Van hierdie werk is dan ook feitlik
alleen gebruik gemaak in die slothoofstuk van hierdie verhandeling
waarin die hedendaagse staat van die Kaapse seediere ter sprake
kom.
Vir die owerige is die verskillende reekse van oorspronklike stukke
in die Kaapse. Argief waarin die stof vir qns onderwerp sporadies
versprei le, ·metodies en sistematies ondersoek. Terwyl Reisbeskrywings en Joetnale goeie aanvullende inligting verskaf het vir die tydperk na die stigting van die volksplanting, was hul feitlik die enige
aanwesige bronne vir die jare voor 1652. Hier is. so goed as alle beskik~
bare werke geraadpleeg.
Die verwerking en interpretasie van die stof het sekere besware
opgelewer. Aangesien in hierdie tydperk nie uitsta:ande keerpunte
in die bedryf voorkom nie, was die hooflyne moeiliker onderkenbaar.
Klein veranderings moes dus nagespoor word en op grond daarvan
·
die ontwikkeling aangedui word.
Die tydperk wat ek oiider behandeling geneem het sluit af met die
jaar 1752.
Graag sou ek my ondersoek uitgestrek het oor die hele tydperk
van die Kompanjie, daar vera! in die .Walvisvangs in die tweede helfte
van die agtiende eeu die vemaamste ontwikkellng plaasgevind het,
maar my tyd was beperk. Ek hoop dat ek later die gdeentheid sal
he om die ontbrekende aan te vul. ·
Ten slotte wil ek bier graag met dankbaarheid en erkentlikheid
gewaag van hulp vai:J. verskillende kante aan my verleen. En eers
en vera! aan Prof. Dr. J. A. Wiid en Prof. Dr. H. B. Thorn vir wetenskaplike leiding en raad. Voorts spreek ek my waardering uit aan Dr.
S:,. von Btmde, Direkteur van Visserye en Biologiese Mariene-opname,
wat nie alleen altyd bereid was om op te~ese punte my van raad te
dien nie, maar ook insage · verleen het van werke en stukke ontoegai:J.klik vir die algemene publiek. Ook betuig ek my dank aan Dr.
P. J. Venter en Mnr. V. de Kock vir hulle bystand by my recherches
in die Kaapse Argief. Ten slotte wens ek my dank uit te spreek aan
Prof. Dr. J. L. M. Franken vir die versorging en nasien van die teks
met die oog op die uitgawe van my werk in die Argief-J aarboek vir
Suid-Mrikaanse Geskiedeius, en ook aan die Redaksie van die
Argief-Jaarboek vir die opname en publikasie van my werk.
· STELLENBOSCH,
Oktober 1943.

C. F.

J. M ..

. ·:~

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

INHOUD.
BLADSY.

ix

'VooRWOORD

HOOFSTUK 1:

I

VISSERY AAN l>IE KAAP V66R DIE STIGTING VAN DIE VOLKSPLANTING

I

Deur inwoners van Suid-Afrika voor koms van Boesmans-Deur
Boesmans-Hottentotte-Bantoes-Verskyning van vreep1Cj.e skepe
in Suid-Afrikaanse waters-Hul vangs van gewone visse-Robbevangs-Walvisvangs-Vangs van Skulpdiere-Konklusie.
HOOFSTUK 11 :

MARK VIR VIS ••
Belangrikheid-Eerste fase van die Mark, 1652-1657-Tweede fase,
1657-1691-Derde fase, 1691-1752-Samevatting van toestand teen
1752.
HOOFSTUK Ill :
V1svAioms
Uitbreiding van die terrein : Beperkei;lde faktore-TafelbaaiSaldanhabaai-Ander waters wes van Kaappunt-Waters oos van
l{aappunt: Valsbaai-Besluit-Vissoorte van ekonomiese belangMetodes van vangs-Verkryging van sout-Opsomming.
DIE

DIE

HOOFSTUK IV:
MARK VIR PRODUKTE VAN DIE ROBBEVANGS ••
Belangrikheid-Eerste fase van die mark, 1652-1657-Tweede fase,
1.657-1684-Derde fase, 1684-1752-Samevatting.

20

31

47

HOOFSTUK V:
60

ROBBEVANGS

Uitbreiding van die terrein : Die aangewese terrein-Robbeneiland-Dasseneiland-Saldanhabaai-Pogings tot verdere uitbreiding-Redes vir mislukking-Metodes van vangs-Besluit.
HOOFSTUK VI :
W ALVISVANGS ••
Belangrikheid hiervan-Eerste skema (J. van Riebeeck)-Eerste
poging (Hoeker L'Emperiael)-Tweede poging (S. van der Stel)Tweede skema (Here XVII)-Besluit.

6s

HOOFSTUK VII :
V ANGS VAN SKULPDIERE

75

Belangrikheid hiervan-Oorsig.
HOOFSTUK VIII :
DIE HUIDIGE STAAT VAN DIE SUID-AFRIKAANSE SEEDIERWERELD
~Suid~Afrikaanse

waters besonder ryk aan seediere-Geaardheid van
waters en kuste-Seevisse-Inheemse varswatervisse-Robb~
Walvisse-Skulpdiere-Afwykings van huidige toestand.

BYLAE:
Omvang en aard van die bestendige mark
Literatuur- en Bronnelys

92
93

KAART:
Aantoning by benadering van Verspreiding en Talrykheid van sommige
belangrike Suid-Afrikaanse Seediere . .

8o

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

HOOFSTUK I.

'VISSERY AAN DIE KAAP VOOR DIE STIGTING' VAN
DIE VOLKSPLANTING..
Reeds baie lank voor die stigting van· die volksplanting is die vissery
"beoefen in die Suid-Afrikaanse waters : eers alleen deur die inheemse
rasse, maar later ook ·deur die bemanning van verbyseilende skepe.
Omtrent die ras wat Suid-Afrika voor die koms van die Boesman,
.:Hottentot en Bantoe be'woon het, is baie min bekend. Uit hullewenswyse wat nagespoor is sowel as uit die rol van die visvangs in die
vroegste geskiedenis vim ander lande, kan egter met sekerheid vas;:gestel word dat seediere vanaf ~n baie vroee tydperk een van hul
vemaamste voedselbrohne was. · Ophopinge van grotendeels vergane
skulpe v~n eetbare weekdiere soos o.a. die mossel, oester en perJemoen en ook visgrate, is op verskillende plekke langs die SuidAfrikaanse kus gevind. 1) Vandaar die benaming ,the Ancient' Shell.mound Men" 2) deurTheal aan hietdie ras gegee. Maar uit die vroegste
geskiedenis van ander lande blyk ook dat ,fishing was one of in;ln's
,earliest sources of food supply" 3} en waarskynlik die oudste bedryf
.in die wereld.')
Die lewe van die Boesman wat die plek van die ,Ancient Shellmound Men" ingeneem het, was 'n voortdurende stryd
hulle
.daeliks van voedsel te voorsien. ,,For their subsistence they rely
entirely on the natural products of their environment : their animal
:food is obtained mainly by hunting; ·and occasio11ally fishing". 5)
Hul het dan ook orals waar hul vis kon bemagtig, dit gebruik as voedsel.
.Die merendeel van die Boesmans was egter versprei in die baie dorre
diMe van Suid-Afrika ver van die seekus met sy visvoorraad. Maar
daar WqS ook groepe wat naby die strand gewoon het, veral op die
weskus waar die swakkere Boesmanstamme wat vir die suidwaarts
·trekkende Hottentotte gevlug . het, 'n toevlug gesoek het tussen ·die
rotse en eensame strande. 6) Oesters~ mossels en andere weekdiere
sowel as vissies wat in rotspoele met h1agwater agtergebly het, is deur

om

McKay, The Antiquity of Man in S.A. (sien Theal, Belangryke Historische
Dokumenten, II, pp. I en 5).
2
) Ethnography and Condition of S,A. before 1505, p. 4·
3 ) Hohman, Fisheries (sien Encycl. of the Social.Sciences,, VI, p. 266).
•4 ) ,Fishing is probably the earliest form of hunting, and, as men were surely
hunters before they were cultivators, is actually the oldest industry in
the world". Maurice, Fisheries (sien Ency. Brit., IX, P• 293) .
.5) Schapera, The Khoisan Peoples of S.A., p. 91.
·
, -,6) Stow, lhe Native Races of S.A., p. 151.
1)

1

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

;,.,

2

hulle versamel. Omdat hul geen begrip gehad het van skuite of vlotte
nie, was hul visvangs beperk tot die vlak water van die strand· en
. rotse. 7) Verder het hierdie ras wat amper alles wat enigsins eetbaarwas ,veneer het, ook opgespoelde dooi visse en veral walvisse as voedsel
verwelkom. Hul het soms maande van so 'n halfverrotte noordkaperof poenskop geleef. 8)
'
In die beperkte aantal watercyke streke van Suid-Afrika, het VIS.
'n baie belangrike deel van die voedsel van die Boesman gevorm.
Langs die waterstrome van die Kaapprovinsie en veral langs .die
Oranjerivier en sy takke het hierdie ras he_elwat bedrewenheid in die
visvangs getoon en daarby onderskeie metodes in toepassing gebring..
Aan 'n harpoen gemaak van die stam van die bergbamboes en voorsien .
van 'n lang skerp beenpunt met 'n weerhaak. is· 'n lang lyn bevestig
vervaardig uit die rugsenings van wildebokke. Groot visse soos barbers.
en geelvisse is daarmee op bedrewe wyse deurboor en aan land getrek. 9}
Vir die kleinere visse is die pyl en boog gebruik. Met die pyl waaraan
'n lang en ligte lyn vasgemaak was, is vis met die grootste trefsekerhe~d
1 geskiet as hy naby die oppervlakte van die water yerskyn. 10) Mgesien
van vangs me~ werp- en skiettuige het die Boesmans in hierdie streke
andere vernuftige middels bedink om hulle prooi te _bemagtig. Een daarvan was veral gerig op die vangs van kleinere visse en het bestaan uit
'n tregtervormige mandjie van omtrent ses voet lank en van agtien duim
tot twee voet wyd wat na die mond toe n.ouer geword het. · Hierdie
mandjies is gevleg uit riete en takkies van die taaibos wat aanmekaar
gebind is met toue gemaak van gekneusde bossies of die binnebaS:
van die doringpoom. Hul is op sekere afstande van :mekaar geplaas.
op geskikte plekke langs rietbegroeide oewers van riviere en veral
naby nou openinge waardeur in sekere tyevan die jaar die vis in groot
getalle opgeswem het. · Die visse is verder aangekeer na die mond
van die mandjies deur klipwalle in die rivier gebou, en op hierdie
wyse is by tye baie groot getalle gevang. Soms het 'n paar Boesmans
agter die mandjies posgevat terwyl andet van 'n plek laer af in die
rivier die vis voor hul uitgeja het na die mandjies waar hul dan gevang
is.11) Die Kaapse Boesmans het na dit skyn ook die kuns verstaan
om vis te konserveer deur middel van droging in die son. Die geselskap
onder leiding van J_an Danckaert wat in 166o in 'n noord-westelike
rigting vanaf die Kaap 'n landtog onderneem het, het 'n ,seecker
cleyn arm volcq" ontmoet wat aan hul ,wat gedroogde vis ende
hoo:ningh" gegee het. 12)

,.
1

'

7

Theal, Ethnography and Condition of S.A. before 1505, p. 49·
Stow, Native Races,- p. 152.
9
) Stow, Native ·Races, pp. 72 en 92; Theal, Ethn. and Condition of S.A.,
. P·5I.
10 ) Stow, Native Races, p. 92.
11 ) Ibid., pp. 92-93; Schapera, The Khoisan Peoples, p. 138; Theal, Ethn.
and Condition of S.A., pp. 50-5I.
12 ) Dagv. van J, v. Riebeeck, III, p. 469. Uit die verband blyk dat dit allerwaarskynliks varswatervis was.
8

)

)

.,

·l

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

3

------------------------------------------~-----

Maar verder was in die uitgestrekte Okavango-moerasse van die
noordelike Kalahari die visvangs een van die allervernaamste bedrywe
van die Boesmans wat daar gewoon het. Omdat hul ter wille van die
-vel.ligheid hoofsaaklik op die klein eilandjies in daardie gebied ,gewoon het, was hul tot 'n baie groot mate op die visvangs as 'n middel
van bestaan aangewese. 13) Onder die Boesmans van die Okavangomoerasse,-so verklaar Schapera, is vis ,a staple article of _diet .. ,.
Among the tribes living in the Okavango swamps 'it (visvrui:gs) is
.even more important as a mode of subsistence than hunting." 14)
In hierdie streek het die Boesmans ook die .bogenoemde mandjiefuik
;gebruik ih die visvangs, maar daar was ook verskeie ander metodes.
Soms is die vis geharpoeneer van uit platboomde skuite en in ander
,gevalle is rietheinings of' steendamme gebou oor die beddings van
droe lope waarin die rivier •in tye van vloed oorgeloop het. Na die
water weer gesak het, was die visse voor daardie slagboom vasgekeer
-en is dan maklik gevang. 15)
Die Hottentotte16) was die volgende volk wat Suid-Mrika binne;getrek het en hul het langsamerhand die Boesmans verdring. ·Hul het
al langs die weskus na die suide getrek en toe weer langs die suidkus
in 'n oostelike rigting. Maar hul het nie die voorkeur gegee aan die
.kus ter wille van die aanwesige seediere nie. · As 'n tipiese nomadiespastorale volk het hul die beste weiveld gesoek vir hul vee en dit
daar gevind. 17) Alleen die Hottentotte, sowel stamme as individue,
wat hul vee op een of ander wyse verloor het, ,and had to abandon
the communities to which they belonged and seek for means of existence
·elsewhere, lived chiefly upon the produce of the sea."18) Die vernaam~te voedsel van eersgenoemde Hottentotte was die melk van hul
vee. Hul het hulle blykbaar nie tuis gevoel in die seewater nie : ,Zy
•. ,. zyn zeer schuw voor het water, en derven niet verder dan tot de
knien daer ingaen." 19) Die voedsel gelewer deur Suid-Afrikaanse
seediere is dus alleen gebruik deur die verarmde uitstotelinge onder
die Hottentotte wat hulle weer tot groepe verenig het. Onder hierdie
val die Goringhaiconas, Watermans of Strandlopers onder Herry in
13 )

Schapera, .The Khoisan Peoples, p. 23.

u) Ibid., pp. 93 en 137-138 · resp. ·
1s) Ibid., p. 138.

·
Die brc.mne wat lig werp op die bedrywigheid op die _gebied van vissery
van die Hottentotte, weerspreek mekaar tot op sekere hoogte. Dit is
nietemin moontlik om 'n taamlike duidelike beeld te vorm van die staat
van sake ten opsigte daarvan.
:1 7 ) Theal, Ethn. and Condition of S.A., p. 88 :
,It was ... not from any
attachment to the ocean or from .any benefit derived directly from it that
they continued their course along its margin, but from the pastures,
owing to the greater rainfall, being more luxuriant in its neighbourhood
than further inland." Ook Schapera en Farrington, The Early Cape
Hottentots, p. vi.
·
1s) Theal, Ethn. and Condition of S.A., p. 104. Sien ook p. 88.
19 ) Nieuhof, Zee en Lant-Reize, p. 15.
Sien ·ook Dapper, Kaffrarie of Lant
der Kaffers (uitgegee deur Schapera en Farrington in The Early Cape
Hottentots, p. 58).
11 6)

·----·~

. ..

."·-~

. j

.. ,

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

4

------~~---------------------------------------------

·die omtrek van Tafelbaai,20) ~n stam ontmoet aan die weskus op 'n_
tog van die ,Grundel" in 1677wat in hutte gemaak van die bene van
noordkapers gewoon het, 21) en ten slotte tot 'n seker mate ook die.
Hottelitotte waarmee die opvarendes van die Portugese skip S. Joao·
Baptista in 1622 naby die mond van die Keiskama in aanraking gekorri
~~
.
Hierdie Ho~entotte het alle seediere gevang wat hlll primitiewe:
tuig hUt instaat gestel het om buit te maak. Skulpdiere soos mossels,.
alikruikels, klipkouse, perdevoetjies, krappe en krewe het hul gemaklik.
met laaiDVater tussen die rotse versa~el. 23) Van die visse kon hul egter .
alleen · die soorte vang wat in die vlakwater digby die strand geboer
het. Hiervan het die hottentotvis wat geredelik en volop verkryg--baar was, hoog aangeskrew;e gestaan. 24) Ook die groot ·verskeidenheid.
van klipvissoorte in die Kaapse waters wat in die rotspo~le in groot
getalle gevang kan word, is sekerlik nie versmaai nie, hoewel die
Hottentotte in die reel nie vis sonder skubbe geeethet nie. 25) Verskil-·
lende visvangs~etodes is deur die Hottentotte aan die seekus toegepas.
Hill het o.a. die vis deurboor met lang spiese waarvan die punt versterk is of waaraan die reguit boring van die gemsbok geheg is. By·
groter : afstande is ·ligte lyne van gedraaide dieresenings of derms
daaraan vasgemaak, maar as hul bv. rogge op die sandbodem wou
vang, het, hul met hul voete daarna rondgetas en- die vis met die spies
in die hand deursteek. ,They are very expert,'~ getuig 'n Engelsman~
wat in 16II by Tafelbaai aangedoen het,. ,,in throwing their Darts,.
wherewith ·they kill many fish· in the S~a." 26) Soms het hul damme:
gebou langs ·die kus op gunstige plekke waar 'n strandvlak amper
dr.oog gelaat is met laagwater. Ook was hoeke, eers vervaardig· van.
dieretande of bene en toe van yster, vasgemaak aan lyne van gedraaide.
senings en derms, in gebruik op 'n later stadium (waarskynlik onder
Europese invloed). Hierdie lyne is sonder stok met die hand vasgehou.
Mossels was 'n gewilde aas. Met hierdie metodes was hul in staat

c. 700:

Mem. en Instr. I657-I68s, pp. 68 en I 55 ; Dagv. v. J. v. Riebeeck,
I, p. 87; Dapper, KlUfrarie, p. 58 ; Molsbergen, Jan van Riebeeck,.
p. 84 ; Molsbergen, Reizen in Zuid-Mrika, I, p .. 13 ; Cory, The Rise
of South Africa, I, p. 5·
.
·
21) Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika, I, p. 132.
22) Mamgard, The Lost Tribes of the Cape (sien S.A. Journal of Science,.
XXVIII, p. 500 ). ·
.
2s) Dagv. v. J. v. E.iebeeck, I, pp. 36 en 87; Nieuhof, Zee en Lant-Reize,.
p. II; B6gaerts, Historische Reizen, p. III; Dapper, Kaffrarie, p.
56 ; Grevenbroek, Elegans et accurata Gentis Africanae ... Descriptio
Epistolaris (uitgegee deur Schapera en Farrington in The Early Cape·
Hottentots, p. r85).
.
·
.
. .
u) Ten Rhyne, Account of the Cape (uitgegee deur Schapera en Farrington
. · in The Early Cape Hottentots, p. 103).
2 6 ) Een-en-twintig verskillende soorte klipvisse is aangeteken in die Kaapse·
waters (Gilchrist, The S.A. Seas; sien S.A. Joam. of Science, XX,
p. r8).. Vir Iaasgenoemde bewering sien Hedendaagsche Historie, p.
638; Kolbe, Naauwkeurige en Uitvoerige Beschryving van de Kaap de
Goede Hoop, pp. II7-II8 ; Ten Rhyne, Account of the Cape, p. 129.
Sien ook egter Dagv. v. J. v. Riebeeck, II, p. 457 waar gepraat word van,
klipvisse bestem as voedsel vir Hottentotte te Robbeneiland.
2 6) Nicholas Withington in Purchas, Purchas his Pilgrimes, I, boek 3, p. 48220 )

,j

••

-·).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

.5
om selfs nog ·in 1662 die Kompanjies dienaars en vryburgers tot 'n
aansienlike mate van vis te voorsien. 27) Verder is ook robbe wat in die
nag aan land gekom het, deur die Hottentotte gevang en wel denr hul
met stokke dood te slaan. 28) Hierdie seediere was van 'groot betekenis ..
want ni~ alleen is robbevlees delir hul as voedsel hoog gew~ardeer·
nie, maar ook die velle. is gebruik as kledingstukke in die vorm van
'n soort mantel en 'n mus, en ' die pense en blase .as watersak. 29.)
Maar hierdie · Hottentotte kon. alleen die robbe op. die vasteland
bykom en kon net visvang in die water digby die strand en in riviermonde ,for they have no Boats, Barklogs, nor Canoes to go a-Fishing
jn,"30) Die duisende robbe opdie eilande is dan ook baie mak bevind
deur die blanke reisigers omdat die Hott~ntotte geen vaartuige gehad
het om hul daar te gaan molesteer nie. 31) In dielyste gemaak v:an
Hottentot woorde kom geen enkele besondere visnaam voor nie, maar
alleen algemene name soos ,k'auw" of ,tk aiim" ('n vis), ,houtee"·
('n rob) en ,t'kaka" ('n walvis). Die enigste visnaam wat herinner·
aan die Hottentotte, is die naam ,hottentot", en hoewel verskillende
verklarings van hierdie benaming gegee word, is dit hoogswaarskynlik
deur Europeane gegee weens die oo~eenkoms tussen die kleur van
die vis en die van die Hottentotte. 32) Die Hottentotte het nie noemenswaardige pogings aangewend om vis teen bederf te bewaar nie.
Hoewel hul dit waarskynlik tot 'n sekere mate in die son gedroog het,.
was die gebruik van ,sout vir hierdie doel, by hul totaal onbekend ;
,although there are here various excellent salt beds and pools ...,.
yet they are ignorant of the u~e of it." 33) · Die Hottentotte het van
27 )

28 )
29 )

30 )

81 )

32 )

3 3)

C. 700 : Mem. en Instr.' 1.657-1685, p. 68 : ,daermede grate vervullinge~
onder Comp.s volcq ende vrijeluijden alhier makende" ... , Dagv. v.
J. v. R.iebeeck, II, p. 457· Vir visvangmetodes sien Dagv. v~ J. v.
R.iebeeck; .I, p. 87 en II, p. U3; Nieuhof, Zee en Lant-R.eize, p. 10;.
Grevenbroek, Elegans et accurata Gentis Mricanae , , , Descriptio·
Epistolaris, p. 183; R.aveilstein, First Voyage of Vasco da Gama, p.
6; Kolbe; Naauwkeurige Beschryving, pp. II7-II8.
Dagv. v. J. v. Riebeeck, p. 248; Ravenstein, First Voyage of Vasco da
Gama, pp. 6-8; B6gaerts, Historische Reizen, p. III.
Purchas, Purchas his Pilgrimes, I, boek 3, p. 466; Travels of Peter Mundy,
II, p. 322 ; Nieuhof, Zee en Lant-Reize, p. 10 ; Dapper, Kaffrarie,
pp. 48 en 56; De Vries, Drie seer Aenmercklijcke Reysen, p. 185; Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika, I, p. 132.
Dampier, A New Voyage rouild the .World, I, p. 540.
'n Fransman \vat Tafelbaai in 1620 aangedoen het, is dan ook van mening•:
,I consider these savages very lacking in invention ... to be without
the means of fashioning a boat or two, or joining together a few piec~
of wood, and going to the islands which are near the mainland. For
there they would find as many seals ...-which they consider delicacies
-as would suffice to feed them" (de Beaulieu in Strangman, EarlyFrench Callers at the Cape, p. 52). Sien verder Mollema, De Eerste
Schipvaart, p. 136; Nieuhof, Zee en Lant-Reize, p .. 15; Botha, Collectanea, p. 50 ; Hondius, Klare ende Korte Besgryvinge . (sien ZuidAfrikaansch Tijdschrift, Okt. 1880, p. 563).
.
Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika, I, pp. 220-231 ; Kolbe, Naauwkeurige
Beschryving, I, pp. 430 en 433 ; Biden, · Sea-Angling Fishes, p. 33 ;
Thompson, Sea Fisheries, p. 60 ; Gilchrist, Hist. of the Local Names
of Cape Fish, pp. 217-225.
De Grevenbroek, Account of the Hottentots, p. 181 (Van Rieb. Verh
No. 14).

''t

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

6
'

sout alleen gehou -soos Europeane van suiker. 34) Hoe primitief die
Hottentotte se .vissery nog was, blyk verder daaruit dat hul dooie
en opgespoelde walvisse, robbe en visse gretfg verslind het .selfs in
so 'n ontbonde toestand dat Europeane nie naby kon kom nie. By
_ opgespoelde walvisse het hul hutte opgeslaan en vir :m,aande van
die vlees en spek gelewe. Veral die traan was gewild by hul en is
aan hullyf gesmeer, in seebamboese bewaar en gretig gedrink: ,Ja
zy scheppen de traen, die de zon uit de gestrande walvisschen heeft
doen branden, met hele handen daer uit, en drinken die in." 35)
Maar ook varswatervis is as voedsel gebruik. Onder die Rottentone wat langs die Oranjerivier en die Groot Visrivier in SuidwesMrika gewoon het, ,fish ... often form an important part of the
menu." 36) · Hier is gebruik die bogemelde hoeke, I?-ette 'geskraap uit
sagte bas, mandjies soos by die Boesmans uit riet .gevleg en hout
spiese. Met laasgenoemde het hulle nie van die wal af gegooi nie
maar hulle het eers 'n ent die water ingeloop. Die mandjies is op
dieselfde wyse as deur die Bdesmans gebruik. 37)
Die Bantoe, die inheemse ras wat Suid-Mrika die laaste binnegetrek het en wellangs die ooskusdele af, het maar tot 'n geringe milte
van v1s as voedsel gebt.:uik gemaak. Dit is alleen geeet deur stamme
wat noordwaarts van Delagoa baai gewoon het langs die groot riviere op
die oosktis.38) So 'n stam was die Shangana-Tonga in die gebied van
die huidige Portugees-Oos-Mrika. 39) Suid van Delagoabaai is vis
nie gebruik as voedsel nie, behalwe deur die vertakkinge van' die noorde. like stamme wat hul op 'n paar plekke langs die kus gevestig het.
Dit was dan ook een van hierdie stamme in Noordelike Natal wat
die skipbreukelinge van die Portugese skip S. Bento in 1554 oor..::
vloedig van vis voorsien het. 40) Die ander stamme bier, selfs die wat
langs die kus gewoon het, het geen vis geeet nie, waarskynlik omdat
daardie diersoorte voorheen moontlik as verwant beskou is aan die
slang waarin na hulle geloof die geeste van hul voorouers
verhuis het. Die skipbreukelinge van· die Stavenisse wat in 1686
suid van Natal gestrand het, het dan ook getuig : ,Insgelijcx eeten
sij geen visch, nog iets dat uijt de zee komt." 41 ) Teen die einde van
die agtiende eeu meld Lady Anne Barnard in verband met die deelname van Bantoes aan 'n maaltyd : ,particularly fish, ~ey seemed
to have no taste for-indeed, till they reached the Cape they had never
84 )
35 )

· 36 )
37 )
38 )
39 )

· 40 )
41 )

Theal, Ethn. and Condition of S.A, p. _98.
V.C. 36 : Raporten der Commissarissen 1657-1764, p. 17. Sien ook Dagv.
v. J. v. Riebeeck, I, p. 3I9; Hondius, Besgryvinge, p. 56I; Herbert,
Some Yeares Travels, p. 17; Nieuhof, Zee en Lant-Reize, p. II ; Dapper,
Kaffrarie, p. 56; De Vries, Drie Reysen, pp. I85 en 188; B6gaerts,
Historische Reizen, p. I I 1.
Schapera, The Khoisan Peoples, p. 238.
Ibid., p. 304.
.
.
Theal, Ethn. and Condition of S.A, p. 270.
Schapera, The Bantu-speaking Tribes· of S.A, p. IJ3·
Theal, Records of South-Eastern Africa, I, pp. 237-238; Theal, Ethn.
and Condition of S.A., p. 270.
Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika, III, p. 62.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

7
seen a fish, hooks and lines being unknown to them. " 42) Maar ook
3lleen die stamme aan die riviere en seekus noord van Delagoabaai
was instaat om kano's te vervaardig en wel uit boomstamme, en het
die gebruik van roeirieme geken. In 1498 het die matrose van Da
Gama dan ook inboorlinge met kano~s op die Limpopo gevind wat
besig was met visvang. Op die seekus verder suidwaarts was bote of
vlotte van welke aard ook onbekend.43)
Reeds baie vroeg het ilie-inheemse vissers van die Suid-Afrikaanse
seediere gebruik gemaak. Hoewel Bartolomeus Dias die eerste
Europeaan was wat die Kaap omseil het, was sy skepe hoogswaarskynlik nie die eerste vreemde vaartuie wat hulle in die Suid-Mrikaanse
waters bevind het nie. ' Fenisiers ·en daarna Moorse seevaarders van
die Mrikaanse ooskus het vermoedelik al veel VI'oeer met daardie
waters kennis gemaak. 44) Indien hierdie veronderstelling jws is,
was hul tewens waarskynlik die eerste vreemdelinge wat die vissery .
hier beoefep. het.
Gedurende meer as anderhalwe eeu voor die stigting van die volksplanting het talle van Porttigese, Nederlandse, Engelse, Franse, Deense,
e.a. skepe deur die Kaapse waters gevaar. Die Kaapse waters met sy ·
kale kuslyn het egter geen noemenswaardige aantrekkingskrag vir· hu1
gehad nie, maar is alleen beskou as deel van die seeweg na die Ooste
wat ryk aan kosbare hanclelsware so spoedig moontlik bereik moes
word. 45 ) Maar tog het in vele gevalle die bemaD.ning van hierdie
skepe in die verbyvaar gebruik gemaak van die geleentheid om hier
deur middel van vangs 'n voorraad vis op te doen. Dit was ook geen
wonder nie want die nasies van wie verieweg die meeste skepe om
die Kaap geseil het, was die Portugese, Nederlanders en Engelse,
d.w.s. juis volke wat hu11e sinds oudsher toegele het op die visvangs.46)
Hoewel die Portugese die eerste honderd jaar nadat hu1 die seeweg
na die Ooste ontdek het, sonder mededinging van andere seevaarders om
die Kaap gevaar het, het hul om verskeie redes oor die algemeen nie
die Silid-Afrikaanse baaie aangedoen nie. Hu1 het hierdie Suidelike
kuste vermy veral van wee sy barbaarse inwoners .met Wie geen wmsgewende handel gedryf kon wo,d nie, en wat selfs een van hul onderkonings gedood het, en verder' w~ens die woeste geaardheid van die
land met sy onherbergsame kuste en stormagtige waters. Die seeroete
42

)

49 )

44 )
46
)
46 )

South Africa a Century Ago, p. 79· Sien verder : Botha, Roger's. Description of Natal (i.n Collectanea, p. 130) ; Grevenbroe~, Account, p.
179 ; Schapera, The Bantu-speaking Tribes, p. 133 ; Molsbergen,
Reizen in Zuid-Afrika, IV, p. 3_19.
. .
Stanley, The Three Voyages .of Vasco da Gama, p. 69; Theal, Ethn.
and Condition of S.A., p. 288.
Vgl. Thompson, The Sea Fisheries, pp. 1-2; Gilchrist, The South African
Seas, p. 8.
.
·
Sien Theal, History of South Africa b~fore 1795, I; p. 365.
Theal, History of S.A. before I795> I, p. I3, se omtrent die Portugese :
,In no. other country of Europe except Holland were there so many
fishermen, and nowhere else did fish form- so large a proportion of the
food of the .peasantry."

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

8

van die Portugese wat feitlik deurgaans wes van Madagaskar gelooP'
het, het dan ook nie 'n verversingspos tussen St. Helena en Mosambiek
nodig gehad nie:17) Die Nederlanders en Engelse egter, wat teen die
uitgang van die sestiende eeu die Suid-Afriltaanse waters begin bevaar
het, het met ;n groot mate van gereeldheid die baaie daar, en by uitstek Tafelbaai, besoek. Veral die Nederlanders _was verplig om hierna 'n verversingspos uit te sien, omdat hul roet~ suidelik van Madagaskar gegaan het en dus die lang seereis tussen Nederland en Batayia
bier ergens moes onderbreek. Tafelbaai is ·dan ook sowel op die
uit- as .die tuisreis aangedoen as 'n ontmoetingsplaas en het tewens.
gedien as 'n soort poskantoor. 48)
\Vat die vangs van gewone visse betref gedurende die rso jaar
voor r652, k_an ons min of meer onderskei tussen twee periodes :
ongeveer die eerste honde~d jaar en di~ laaste vyftig jaar. Die eerste·
· kan gekarakteriseer word as 'n periode waarin die visvangs, en wel
uitsluitlik deur die Portugese, hoofsaaklik op die Agulhasbank in die
oop see met handlyne beoefen is. Dit kan dan ook genoem word die·
Portugese tydperk.
Omdat vis by hierdie nasie 'n baie belangrike voedin~smiddel was,,.
het hul nie alleen gesoute _vis as proviand op hul seereise meegeneem
nie:, maar ook vars vis gevang in visryke waters op hul seereise.49)
Pie Suid-Afrikaanse waters se visrykheld het ook gou bekend geword. 50}
Alleen aan die begin van hierdie periode, toe die Suid-Mrikaanse
kuste nog dikwels besoek is,· is in di<r baaie en riviermqnde visgevang.
So het Vasco da Gama op sy eerste reis 'in I497 visgevang eers in St•.
Helenabaai, 51) vervolgens te Mosselbaai, 52) by die sogenaamde ,Ponta.
da Pescaria'' op die kus van Noord-Natal en eindelik in die mond van.
die Limpopo waar hul spoedig ,much good fish", gevang het, , with
which the sick improved,. as it was fresh food." 53) Op sy terugreis
het dieselfde seeva~rder by Mosselbaai ,many anchovies" gevang
") Theal, Records of South-Eastern Africa, I, p. 226 (vir die getuienis van·.
'n Portugees uit die middel van die sestiende eeu) ; Theal, Hist. of S.A.
before I795, I, p. 289 en II, p. I ; Gie, Geskiedenis van S.-A., I, pp.
22-23; Hedendaagsche Historie, p. 627; Molsbergen, Jan van Riebeeck,
p. 6J.
48 ) Theal, Hist. of S.A. before 1795, II, p. I ; Gie, Geskiedenis van S.-A., I, .
._ pp. 45-46. Hierdie gebruik by die_ Nederlanders is vasgele in 'n bevel
van die XVII in I6r6 dat Nederlandse skepe altyd op die uitreis by Tafel-baai moes. aandoen: V.C. 94: Verbatim Copies of Documents I595I693• No. 4 (Res. van 7 Aug. I6r6).
u) Van Linschoten, Itinerario, I, p. rr; Ravenstein, First Voyage' of Vasco"
da Gama, p. r66.
60 ) Gilchrist, The Fish and Fisheries of S.A., p. I24 en Von Bonde, Fish,
and Fisheries in South Mrica, p. 163.
61 ) Theal, History of S.A., I, p. 56.
61 ) Stanley, Three Voyages of Vasco da Gama, p. 53·
Waaromtrent in die··
Joemaal opgemerk word : , The crews grew sick with fever from the
fish which they ate, on which account they ate no more." Die Portugese ·
was dus onbekend met die Suid:.Afrikaanse vissoorte en hierdie vroe<!
· ondervinding was sekerlik nie 'n aanbeveling vir die Suid-Afrikaanse
vis nie.
68) Ibid., pp. 66-67; Ravenstein, First Voyage of Vasco da G~a, pp. z6,
en I95·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

9

,which we salted for our voyage." 54) Dit is die oudste aangetekende
geval van insouting van Suid-Afrikaanse vis deur blankes. Soos
reeds vermeld het die Portugese na die eerste paar jaar die SuidAfrikaanse kus feitlik deurgaans vermy en alleen visgevang op die
Agulhasbank. 55) Op hierdie besonder visryke bank wat spoedig aan
die Portugese bekend geword het, is hul voedselvoorrade reelm.atig
en tot 'n aansienlike mate aangevul. In 1579 getuig Stevens, 'n Engelsman op 'n Portugese . skip : ,And the day following,· being m' the
place where they are always wont to catch fish, we also fell a fishing,
and so many they tooke, that they served all the ship for that day,
and part of the next." 56) Die diepseekarakter van die Portugese
visvangs word beklemtoon deur die Fransman Frans:ois Pyrard waar
hy verklaar dat , They cast their lines sometimes to the depth ·of
So and 100 fathoms." 57) Op die reis van Van Linschoten is daar 'n ·
halwe dag lank aaneen visgevang en wel vera! na een vissoort :
,vonghen wy veel Visschen met hoecken op die voorseyde grondt
vande bancken op 10 ende 12 vadem, ende is seer excellente Visch,
by naest ghelijck den Schelvis. Die Portugesen noemense Pescadas."58)
Maar die Portugese was nie uitsluitiik vir hu1 visvoorraad op die
Suid-Afrikaanse waters aangewese nie. Reeds·- baie vroeg is geput
uit die visryke waters om St. Helena waarvan Van Linschoten geskryf
het dat dit ,een wonder van God (was) dat de zee er zoveel opleverde .."59) En ook te Mosambiek ts gesoute vis wat daar volop en
0)
goedkoop was, ingelaai.6
Nie alleen het die Portugese op hu1 seereise die Suid-Afrikaanse
vis vars of gesout as voedsel gebruik nie, maar ook hu1 talryke skipbreukelinge moes dikwels hu1 karige voedselvoorrade daarmee aanvul.
So het die opvarendes van die Sao Joao in 1552 digby die mond van
die Umzimvubu hul behelp met die vis wat hu1 in poele tussen die
rotse met laagwater gevind het. 61) Selfs van opgespoelde visse is in
·

Ravenstein, First Voyage, p. 92.
'n Noemenswaardige uitsondering is die ondersoeking later in die sestiende eeu van St. Sebastianbaai aan die mond van die Bre!!rivier, o.a.
in verband met die ·visrykheid daar. Vgl. Theal, Rec. of S.-E. Africa,
I, p. 312.
66
) Hakluyt, Principal Navigations, VI, p. 382.
Vgl. Purchas, Purchas his
Pilgrimes, I, p. 1525 : ,they tooke great store of Fish."
·
1
P) Gray, The Voyage of Fran~ois Pyrard, 11, deel 2,. p. 294·
6R) Van Linschoten, Itinerario, I, pp. 14-15. Vgl. ook Pyrard: ,for it is
impossible to conceive a gre_ater quantity of fish that exist in this sea,
all excellent and of all kinds, amongst them one called ' Cauallo '."
(Gray, Voyage of Pyrard, p. 294). Hierdie populere vissoort was waarskynlik die kabeljou gewees. Sien Gilchrist, Hist. of the Local Names of
Cape Fish, pp. 2II-212. Vir die bewering wat dikwels gemaak word dat
die visvangs op die Agulhasbank geskied het omdat 'n bygeloof onder
die matrose bestaan het dat dit ongelukkig sou wees om om die Kaap te
sell sonder om eers 'n rukkie daar vis te vang, is geen bewysplek gevind
in enige bron of werk van 'n bekende geskiedskrywer nie. Sien Thompson,
Sea Fisheries, p. 3; Gilchrist, Fish and Fisheries of S.A., p. 124; Von
Bonde, Fish and Fisheries in S.A., p. 163 en The Correlation between
Marine Biology and the Problems of the Fishing Industry, p. 43·
69 ) Molsbergen, }an van Riebeeck, p. 62.
60 ) Theal, Rec. of S.··E. Africa, I, p. 328.
61
) Theal, ibid., p. 138 en Hist. of S.A. before 1795, I, p. 305.
64

56

)

)

2

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

IO

hul uiterste nood gebruik gemaak. Verder het die skipbreukelinge
van die Sao Gon9alo heelwat later in Plettenbergbaai 'n, hoeveelheid
vis gevang en as voedsel gebruik. 62)
Ongeveer teen die uitgang van die sestiende eeu het daar geleidelik
'n oorgang plaasgevind van die oopsee lynvisvangs van die Porrugese
tot die trekseenvisvangs van veral die Nederlanders en Engelse in
Suid-Afrikaanse baaie, en by uitstek in Tafelbaai... Hoewel die Portugese hulle nog altyd op hul Agulhasbankvangs 63) toegele het, is die
Suid-Mrikaanse baaie van nou af aan min of meer gereeld deur bogenoemde nasies besoek. Ons kan dus bier praat van die NederlandsEngelse tydperk in die geskiedenis van die gewone visvangs. By
b.eide hierdie riasies het gedroogde en gesoute vis aan boord in hierdje tyd tot die stapelkos behoort. 64) Geen wonder dan dat op hul
seereise waar hul die geleentheid gehad het, hierdie visvoorrade
aangevul is of die gevange vis vars gebruik is. 65)
Aan die begin van hierdie tydperk het die Nederlanders, Engelse
en Franse visgevang in feitlik al die baaie op die suid-westelike en
suidelike Suid-Mrikaanse kus. Aangesien die vloot van Pieter Both
in 1601 in 'n baai op die suidkus ,niet als schoone Vis" tot verversing
kon verkry, het hierdie baai as ,Vis Baye" bekend geword. 66) In
dieselfde jaar het die volk van ]oris van Spilbergen in St .. Helenabaai
van die strand aan boord teruggekeer ,met brenghende een menichte
van platvisch Huygen genoemd, die sy daer aende Zeestrande mette
trecknette ghevangen hadden, ende getrocken 375 visschen met eenen
treck." 67) Daarna het dieselfde vloot by Tafelbaai aangedoen en in
die ,Rio de Jacquelina" (die latere Soutrivier) ,een goede partije
visch gevangen hebben, zijnde een · fatsoen als Carpers van seer
excellenten smaecke". 68)
Maar later is Tafelbaai-om redes hierbo vermeld-deur die Engelse
en Nederlanders min of meer gereeld besoek en het die bogemelde
Soutrivier die gebruiklike visvangplek van hierdie twee nasies geword.
Hierin is met die treknet gevang groot hoeveelhede harders, witstompneus ·e.a. vissoorte. ,Alsoe within a river half a mile distannt
from the wateringe place wee tooke much fishe with our saine, att
62

)
63 )
64 }
65 }

66

}

67 )

68 )

Theal, Rec. of S.-E. Africa, I, p. 44 en Hist. of S.A. before 1795, I, p. 418.
Waaraan ook af en toe ander nasies aandag gewy het. Vgl. Travels of Peter
Mundy, 11, p. 320 ..
Von der Behr, Reise nach Java, p. 131; De Vries, Korte Hist. p. 87;
Purchas, Purchas his Pilgrimes, I, boek 5, p. 740.
Von der Behr, Reise nach Java, pp. 23 en 133; Verken, Molukken-Reise,
pp. 13-14 en 130.
V.C. 94 : Verbatim Copies of Documents 1595-1693, No. 2. Vgl. ook
Theal, Hist. of S.A. before 1795, I, p. 344; Hondius, Besgryvinge (sien
Z.-A. Tijdschrift, Sept. 188o, p. 498).
De Reis van Joris van Spilbergen, p. 12. Sien ook Theal, Hist. of S.A.
before 1795, I, p. 344· Hierdie soort was vermoedelik die sandkruiper
· gewees.
Ibid., p. 18. Sien ook Theal, Hist. of S.A. before 1795, I, p. 344 en Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika, I, p. 9· Hierdie soort was waarskynlik
die harder of witsteenbras, vissoorte wat geneig is om in riviere in skole
op te swem en gemaklik met die treknet gevang kan word.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

11

1-!

one draught above 300 fishes of
foote longe and more, lyke a
breame, very good fishe ; ... which fishe att all tymes when our
companie were desirous to eate fishe, wee went and tooke within
twoe bowers as much as both the ships could eate in a daye. And
at the rivers mouth at our comeinge away where wee watered wee
tooke 3,500 mulletts at twoe draughtes, which served us well in our
voyage." 69)
Dikwels was vis feitlik die enigste verversings wat, hier ·verkry
kon word en is daar met lof getuig van die oorvloed en die goeie gehalte daarvan. 70) 'n Groot verskeidenheid van vissooite is ook hier
gevang, baie waarvan die huidige naam egter moeilik vas te stel is. 71)
Maar uit die aard van die visvangs was die witsteenbras, die witstompneus en by uitstek die harder, die soorte van die grootste ekonomiese betekenis. Hierdie soorte is dan ook in groot hoeveelhede met
die skeepsseens gevang. 72) 'n Spoorslag is verleen aan die gebruik
om Suid-Mrikaanse vis te bewaar vir die seereis toe bevind is dat
sout in die omstrek'e van Tafelbaai volop verkrygbaar was en selfs
in sulke hoeveelhede dat volgens Hondius skeepsladinge. weggehaal
sou kon word. 73) En die Suid-Mrikaanse vissoorte is ook geskik
bevind vir die insouting, volgens die getuienis van Kaptein Saris
in 1614: ,We .... tooke with us .... good store of Fish and
Beefe, which we powdered there, finding it to take salt well." 74)
Talle van reisjoemale getuig van die reelmatigheid waarmee hierdie
visvangs in die Soutrivier plaasgevind het. En dit blyk ook uit die
Remonstransie van Jansz. en Proot teen die einde van hierdie periode. 7 6)
Ongeveer in die middel van hierdie periode het daar 'n verandering
in hierdie toestand van sake ingetree. Na 1623 het die Engelse hul
aandag van die Kaap begin afwend en St. Helena gebruik as hul
gewone verversings- en rendez-vous-plek. 76) Aan die ander kant
het die Here XVII sy skepe in 1616 beveel om op die uitreis nerens
anders as in Tafelbaai te ververs nie. 77) Terwyl die Engelse visvangs
69

Foster, Journal of John Jourdain, 1608-1617, pp. 16-17. Sien Theal,
Hist. of S.A. before 1795, I, p. 368. Vgl. ook die visvangs van amper 'n
duisend stuks deur die skeepsvolk van Kaptein Peyton in 1617 (Purchas,
P. his Pilgrimes; I, boek 3, p. 528).
70 ) V.C. 58: Doe. copied by Theal, No. 5; Purchas, P. his Pilgrimes, I,
boek 3, p. 514 en boek 5, p. 6o6; Foster, Lett. Rec. by the East India
Comp., II, pp. 148 en 167 en Ill, p. 2.
71 ) Herbert, Some Yeares Travels, p. 14; Markham, Voyages of Sir James
Lancaster, p. 157.
'
72 ) Purchas, P. his Pilgrimes, I, boek 3, p. 276; Markham, Voyages of Sir
James Lancaster, p. 157; De Vries, Korte Historiaal, p. 99: , ... daer
wy menighte van groote Steen-Brasems in vinghen van een ellen lanck,
en was schoone Vis."
73 ) Hondius, Besgryvinge (Sept. 188o), p. 494·
74 ) Satow, Voyage of Captain John Saris to Japan, p. 197·
Ook: Purchas,
P. his Pilgrimes, I, boek 3, p. 383..
.
75 ) ·C. 409: Ink. Br. 1649-166o, p. 10. Vgl. ,dat se Inisschien niet verder en
sijn geweest, dan aen de soute revier, ende aldaer meer geleth op haer visschen als op de gelegentheijt des lants."
76 ) Gie, Geskiedenis van S.-A., I, p. 47 en Theal, Chronicles, p. 10.
77 ) V.C. 94: Verbatim copies of Documents 1595-1693, No. 4 (Res. van 7
Aug. 1616).
)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

12

in Tafelbaai nou dus afgeneem het, het die van die Nederlanders,
die volk wat binnekort die volksplanting sou stig, gestadig toegeneem.
Die visrykheid van die Kaapse waters was dan ook een van die
beweegredes-hoewel 'n ondergeskikte-tot die stigting van die
volksplanting aan die Kaap. Terwyl reeds in 1608 John Jourdain
in hierdie verband omtrent T afelbaai verkla~r ·het , 'Yithin fewe
yeares able of it selfe to furnish all shipps refreshirige, for the countrye
at present doth abound with fish and flesh in greate plentie," 78)
getuig 'n ander Engelsman, Thomas Koridge, in 1613 dat ,the aboundance of water, cattell, fowle, and fishe, and every other good thinge
for refreshinge, . . . .bathe given us hope it may be ynhabyted by
our people." 79) Maar dit was eers nadat die skipbreukelinge van die
Haarlem vir vyf maande praktiese ondervinding opgedoen het op
die gebied van die visvangs met 'n spesiaal ingerigte vissersbootjie 110)
dat Jansz. en Proot in hu1 ,Remonstrantie" van 1649-'n uiters
belangrike dokument in die geskiedenis van die stigting van die
volksplanting-gesaghebbend kon verklaar: ,Want aldaer .... te
becomen sijn, vis in overvloet, soo dat men de schepen (gedroogt
sijnde) daermede soude cunnen versien." 81) Ook sout is daar genoeg
te verkry. 82)
Maar ook die robbevangs is voor die stigting van die volksplanting
aan die Suid-Afrikaanse kus beoefen. Hier kan ons onderskei tussen
twee tydperke : een wat gaan van die ontdekking van die SuidAfrikaanse kus · tot aan die begin van die sewentiende eeu en die
ander vanaf hierdie tydstip tot die helfte van genoemde eeu. Die
eerste kan gekenskets word as. 'n tydperk waarin kennis gemaak is
met die Suid-Afrikaanse rob langs die suidwes- en suidkus en ingeval
sy vlees, velle en traan aan boord benodig was, daarvan by geleenthede
gebruik gemaak is. Pie tweede weer word gekenmerk as 'n periode
toe daar by tye 'n gereelde bedryf op 'n. veel meer beperkte terrein
plaasgevind het.
Een van die tekens dat die Kaap in die nabyheid was, was die verskyning in die see van ,a vast number of seawolves moving in bands. " 83)
Maar dit was aan land in die baaie en op die eilande waar nader
met die Suid.,.Afrikaanse rob kennisgemaak is. Terwyl reeds op die
eerste reis van Vasco da Gama in St. Helenabaai robbe op die strand
gevind is,84) is te Mosselbaai vir die eerste keer die geaardheid van
78 )
79 )

80
81
82

)

)
)

83 )
84 )

Foster, Journal of John Jourdain, p. 18.
V.C. 58: Doe. copied by Theal, No. 2.
Molsbergen, Jan van Riebeeck, p. 53; Theal, Hist. of S.A. before 1795,
II, p. 2 en Cory, ·Rise of S.A., I, p. 4·
C. 409 : Ink. Br. 1649-166o, p. 9·
·
Ibid., sien ook Theal, Hist. of S.A. before 1795, II, p. 3·
Gray, Voyage of Fran9ois Pyrard, II, deel 2, p. 294. Vgl. Strangman,
Early French Callers at the Cape, p. 47·
Ravenstein, Journ. of the First Voyage of Vasco da Gama, p. 8.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

13

die Suid-Afrikaanse rob aangeteken. Hier het die matrose van de
Houtman in 1595 gevind ,inde baeye een cleyn eylandeken alw~er by
duijsenden zee woluen op waeren" en ,in soe grooten getalle datse
met een gedruys op u aen quamen vallen soe datmen genoech te doen
hadde dat men tgedierte van hen affconde keren."85) Nou is ook
vir die eerste keer opgemerk dat die robbe ,haer in menichte
inde winter aldaer onderhouden, ende des somers hare spyse inde
Zee soecken".86)
Ook op Robbeneiland, wat na hierdie dieresoort genoem is, is
· reeds vroeg met groot menigtes van robbe nader kennis gemaak en
wel (sover vermeld) vanaf 1591.87) So het die matrose van Sir Henry
M1ddleton in 1604 daar teegekom ,such infinite number of seals
that it was admirable to behold ! .all the sea-shore lies overspread
with them, ... thousands." 88) Te Dasseneiland het 'n joemaalskrywer van die reis van Joris van Spilbergen in 1601 ·van naby die
. Kaapse rob se geaardheid kon waameem. Vir horn het die rob baie
op. 'n beer gelyk en hoewel die dier lam van agter was, kon dit tog
byna sneller loop as 'n mens. Verder was dit ,seer wreet om aensien,
ende zoo fel int bijten dattet een halve Spicie in twee stucken bijten
can, ... en zal oock een man twee ofte dry niet verre ontWijcken." 89)
Hier word ook reeds die moontlikheid ingesien om uit die brand
van robbetraan 'n winsgewende bedryf op. tou te sit : ,Men soude
oock menichte van traen connen becomen .... alzoo datmender
wel een schip van dry hondert last oft meer in corten tijt mede soude
connen laden." 90)
In hlerdie periode van kennismaking met die Kaapse rob is by
ge leenthede op seereise van die robbeprodukte gebruik gemaak.
Reeds op die eerste reis van Vasco da Gama het sy matrose te Mosselbaai 'n goeie voorraad gesoute robbevlees vir·die seereis ingeskeep. 91)
Maar in die reel was robbevlees nie algemeen gewild onder die matrose
nie veral van wee sy wilde en visagtige smaak. Tog is die vars vlees
en spek soms gretig verorber : ,sij smackten soe wijldt ende soe
wijssich, datt men die naulick eeten mochten, maer woruarsijnghe
85 )

Rouffaer en Yzerman, De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar OostIncW!, II, p. 259. Sien ook Ibid., I, p. 6, II, pp. 6, 121 en 153 en Ill,
pp. 108 en 143· Te Mosselbaai is ook reeds al op da Gama se eerste reis
tot 'n 3000-tal robbe getel en in 1575 maak 'n Portugees melding van die
,innlimerable sea wolves" hier. Sien resp. Ravenstein, Journal of the
First Voyage, p. 13 en Theal, Rec. of S.-E. Africa, I, p. 315.
ss) Ibid., I, oor p. 8.
87 ) Deur Adm. Raymond (Theal, Hist. of S.A. before 1795, I, p. 336) ; in
1600 word dit deur James Lancaster ,exceeding full of Seales" gevind
(Purchas, P. his Pilgrimes, I, boek 3, p. 150); en in 1606 is 'n joernaalskrywer op die reis van David Middleton van mening dat ,there is not
an !land in the world more frequented with Fowle and Seales than this
!land" (ibid., p. 226).
88 ) Corney, Voyage of Sir Henry Middleton, p. 8.
89
) De Reis van Joris van Spilbergen, p. 14.
90
) Ibid., p. 15.
81
) Ravenstein, Journal of the First Voyage of Vasco da Gama, p. 92.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

14

van spise doet alte met eeten." 92) ,For my part," skryf de Beaulieu
in 1620, ,I could not eat them ... as they tasted too rank of fish
oil . . . Most of the crew ate them with relish and preferred them to
bacon." 93) Maar ook robbetraan is by geleentheid gebruik van ge~
maak. Ongeveer 1630 het die opvarendes van die Sao Gonr;:alo in
Plettenbergbaai robbetraan gebrand en gebruik in die skeepsbou
.j.p.v. olie. 94) Robbevelle is ook nou en dan ingesamel. So het Matelief
.)n 1608 van Robbeneiland 'n honderd velle meegeneem. 95)
Na die aanvang van die sewentiende eeu het die N ederlanders,
die Franse en die Engebe-veral die twee eersgenoemdes-van
die robbevangs by tye 'n gereelde bedryf gemaak op die suidwestelike kusdeel vanaf Saldanhabaai tot Robbeneiland. Daar is
skepe spesiaal uitgestuur met die doe! om die vernaamste robbeprodukte van ekonomiese betekenis, nl. velle en traan, te versamel.
Die Nederlanders, wat in hierdie tyd as vissersvolk vooraangestaan
het, was die eerste wat die robbevangs aan die Suid-Mrikaanse kus
stelselmatig beoefen het, en wel vanaf 1610. In hierdie jaar getuig
Sir Henry Middleton sprekende van Tafelbaai dat ,there were also
other two ' Holland ' ships which came to make traine Oyle of Seales :
they had made three hundred Pipes". 116) Maar dit was vera! Jacob
le Maire, maande lank met enige manskappe deur sy vader in Tafelbaai agtergelaat, wat in 1611 die bedryfop 'ngroterskaal beoefenhet. 97)
,The Dutch", verklaar 'n Engelse skrywer dan ook, ,also enterprised
. a new Trade at the Cape of Good Hope, for trayne Oyle and Seales
skinnes" ... en hy bereken dat le Maire na die Nederlande verskeep
het ,45000 Seale skinnes, and 500 (vasa) 803 sheads of trayne." 98)
Waarskynlik was dit 'n gedeelte van le Maire se gereedskap ,and a
great Copper Caldron, standing upon a Furnace, full of traine" wat
in 1613 deur Waiter Peyton op Robbenei1and gevind is. 99)
Ook die Engelse het kort nadat die Nederlanders daarmee begin
het, hulle op hierdie nywerheid aan die· Kaap toegele. In 1614 het
die Engelse Oos-Indiese Kompanjie 'n skip na die Kaap gestuur om
te wag op hul skepe op die terugreis en aan hul, indien nodig, hulp
92

)

93

)

94

)

95 )
96
97

)
)

98 )

99

)

Rouffaer en Yzerman, De Eerste Schipvaart der Nederlanders, III, p.
143. Vgl. ook ibid., II, pp. 259-260. Vermoedelik is ,wijssich" 'n ~der
vorm van ,visschich" wat ,visagtig" beteken. ,Woruarsijnghe" is waarskynlik 'n vervorming van ,ververschinge" = verfrissing of aanvulling
van 'n voorraad. Vgl. Verwijs, Verdam en Stoett, Middelnederlandsch
Woordeboek, onder ,visschich" en ,ververschinge" resp.
Strangman, Early French Callers at the Cape, p. 57·
Theal, Rec. of S.-E. Mrica, I, p. 45·
Theal, W. A. van der Stel and other historical sketches, p. 138 en Hist.
of s~A. before 1795, I, p. 351.
Purchas, P. his Pilgrimes, I, boek 3, p. 247·
Ibid., I, boek 3, pp. 274 en 319; Foster, The Embassy of Sir Thomas
Roe, I, p. 13.
.
Ibid., I, boek 5, p. 716. (r Hogshead= 63 gelling). Hierdie skatting is
waarskynlik te hoog want hierdie stuk is opgestel met die doel om die
Engelse volk te wys op die oorheersende posisie van die Nederlanders in
hierdie gebiede en hul tot groter kragsinspanning hier aan te spoor.
Ibid., I, boek 3, p. 488.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

I5
te verleen. Gedurende die tyd wat hierdie vaartuig daar sou le, moes
die bemanning dan o.a. die robbevangs beoefen om die onkoste gedeeltelik te dek. Hierdie skema het ook redelik goed beantwoord en
is _jaarliks 'n hele paar jaar lank voortgesit. 100)
Hoewel die Franse ook ongeveer in hierdietyd.al aan die bedryfaan
die Kaap deelgeneem het,l 01 ) het hul omstreeks die helfte van die
sewentiende eeu tot die ondernemendste geword op hierdie gebi~d,_.
Toe is af en toe 'n vaartuig van La Rochelle gestuur om -'!! vrag
robbevelle en traan te versamel op die eilande in en in die mibyheid
van Saldanhabaai.102) Hierdie skepie het die robbevmgs op so 'n
groot skaal beoefen dat. ,2700 stux _extraordinaire schoone wel gedrooghde robbenvellen" in r65r op 'n eilandjie moes agtergelaat
word, ,door de meenichte niet cunnende wegh voeren." 103) En· te
St. Helena het hierdie Franse daarop geroem dat hul lading ,wel
een tonne gouts waerdigh" was. 104) Hierdie Franse robbevangers
het ook oor so 'n gevorderde tegniek beskik dat die Nederlanders
baie gretig was om dit aan te leer. Aan die kaal kant is die velle eers
cieeglik skoongemaak en berei met ,leertouwers gereedtschappen"
en dan elkeen ·noukeurig met agtien penne oopgespan en so drooggemaak. By die bereiding is o.a. as gebruik.105)
Hierdie bedrywighede op die gebied van die robbevangs in die jare
wat die stigting van die volksplanting voorafgegaan het in aanmerking
geneem, is dit geen wonder dat Jansz. en Proot in hul ,Remonstrantie" die brandery van robbetraan op Robbeneiland e.a. eilande
as 'n winsgewende bedryf in die vooruitsig gestel het nie. Die onontbeerlike brandhout sou, volgeils hulle, ook plaaslik in genoegsame
hoeveelhede verkrygbaar wees. 106) Ook Jan van Riebeeck verklaar
in sy ,Nader Consideratie" dat hy wat ondervinding van die traanbrandery te Groenland opgedoen het, geen moeilikheid in die weg
sien om dit aan die Kaap te beoefen nie. 107)
Die walvisvangs is ook aan .die Kaap beoefen voor die stigting
van die volksplanting. Dieselfde periodes waarin die robbevangs
verdeel is, is ook van toepassing by die walvisvangs. Die eerste word
gekenmerk as 'n tydperk van kennismaking met die Suid-Afrikaanse
walvisse en sporadiese gebruikmaking van sy vemaamste produk,
te wete traan. Die tweede weer kan gekenskets word as 'n periode
100

V.C. 58 : Doe. copied by Theal, No's. 3 en 4 ; Theal, Hist. of S.A. before
. 1795, I, pp. 3'68-369.
.
101
) Purchas, P. his Pilgrimes, I, boek 3, p. 247.
102
) Theal, Hist. of S.A. before 1795, I, p. 333·
Vgl. ook Strangman, Early
French Callers, p. 78.
103 ) Dagverhaal van Jan van Riebeeck, I, p. 89.
104 ) Ibid.
105
) Ibid., pp. 89, 101-103 en II5.
106
) C. 409: Ink. Br. 1649-1660, pp. 9-10~ Reeds in 1608 was John Jourdain
van mening dat die robbevelle en traan wat die Kaap kon opbring, sou
bydra tot die dekking van die onkoste van 'n volksplanting.
Theal,
Hist. of S.A. before 1795, I, p. 368.
107 ) Ibid., p. 22.
)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

16
van meer of minder reelmatige beoefening van die bedryf deur die
Nederlanders en Engelse.
Walvisse is meermale in die Suid-Mrikaanse waters aangetref.
So getuig Peter Mundy in 1634 uit Tafelbaai dat ,Whales ... usually
frequents the Bay."108) ,In deze Tafelbay speelen ook veel Walvissghen," bevestig Hondius, ,maar" omskryf hy verder, ,zijn niet
heel groot." 109) Wat die Suid-Mrikaanse waters in die algemeen
betref en die geaardheid van. die walvisse daarin, verklaar dieselfde
skrywer: ,Daar sijn veel Walvissghen ende andere Groote-vissghen
en Zee-monsters, daar sijn Pots-hoofden wat kleynder als Walvissghen daar men ook Traan uyt koken kan." 110) Die talrykheid van
walvisse in die Suid-Mr~kaanse waters word dan ook op Hondius
se kaart van Afrika aangedui deur die aftekening van 'n groot
walvis.111)
Reeds in 1497 op Vasco da Gama se eerste reis is in St. Helenabaai 'n walvis gevang. Paulo da Gama, die bevelvoerder se broer,
het baie jong walvisse in die baai opgemerk en het met twee bote ·
en visspere en harpoene hul.nagesit. Die jag het byna 'n rampspoedige
afloop gehad toe 'n walvis raakgegooi is, want die harpoenlyne was
aan die bote self vasgemaak. Dit was dan ook veral aan die besonder
vlak water te danke dat die vangs geslaag het.112) Die volgende walvisvangs waarvan melding gemaak word, het in 1604 in Tafelbaai
plaasgevind en wel deur bote van Sir Henry 'Middleton se vloot.
Die rede waarom hierdie vangs ondemeem is, was dat daar in al die
skepe 'n groot gebrek aan olie was. In hierdie Augustusmaand was
die baai vol van die diere en verskeie harpoene het hul doel getref.
Weens hul krag en spoed is egter slegs daarin geslaag om een kleintjie
te vang, en dit na 'n geruime tyd en met baie moeite en skade aan
sttikkende bote. Terwyl hierdie walvis so jonk en maer was dat dit
maar skaars vier gellings traan gelewer het, het ook duidelik geblyk
uit die vangs 'dat ,it was .... very dangerO\.l.S to them in the boats."113)
Aangesien ook gekla word oor die gebrekkige vate beskikbaar vir
die bewaring van die traan, het hulle al bier by die aanvang van die
sewentiende eeu-by 'n geleentheidsvangs....:...te staan gekom voor
meeste van die probleme waarmee die Suid-Afrikaanse walvisvangs
later te kampe · sou he.
Sedert die verloop van die eerste jare van die sewentiende eeu is
af en toe die walvisvangs redmatig aan die Kaap beoefen. Soos by
108 )
109 )

·

110

)

111 )
112

)

113)

Travels of Peter Mundy, II, p. 321. Sien ook: Foster, Journal of John
Jourdain, p. 17; Herbert, Some Yeares Travels, p. 13.
Hondius, Besgryvinge (Sept. 188o), p. 495· Vgl. Markham, Voyages
of Sir James Lancaster, p. 157: ,there are a small sort of whales in great
number."
·
Ibid. (Okt. 188o), p. 560.
Purchas, P. his Pilgrimes, I, boek 5, p. 748.
Stanley, Three Voyages of Vasco da Gama, p. 46; Vgl. ook Theal, Hist.
of S.A. before 1795, I, p. 56; Thompson, Sea Fisheries, p. 95·
Corney, Voyage of Sir Henry Middleton, pp. 9-11. Sien ook Thompson,
Sea Fisheries, pp. 95-96.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

I7
die robbevangs het die Nederlanders ook hier die voortou geneem.
Reeds in r6n het die bogemelde' Jacob le .Maire en sy manskappe
enige maande in Tafelbaai vertoef om walvisse te vang. Dit was toe
al bekend dat hu1 baie volop was in die winterseisoen in die SuidAfrikaanse waters. 114)
Maar ook die Engelse het spoedig daarna hierdie bedryf aangepak.
Soos onder die robbevangs gemeld het hu1 Oos-Indiese Kompanjie
vanaf 1614 jaarliks vir 'n hele paar jaar lank 'n vaartuig na Tafelbaai
gestuur. Hierdie skip ,may carrie harpinge yrons and meanes to
kill whales'' en sou afgesien van ander werksaamhede walvisse jag.115)
Die redelike welslae van hierdie ondememing sowel as die vooruitsigte in die algemeen, van die walvisvangs aan die Kaap, het ·dan
ook. vir Fitzherbert en Shillinge in 1620 in hu1 verslag laat ·verklaar dat hierdie bedryf , would be profitable to defray part of your
charge" .116)
Dit is dus te verstaan dat Jansz. en Proot in hu1 ,Remonstrantie"
die walvisvangs as 'n winsgewende bedryf in die vooruitsig gestel
het, net soos dit gedaan is in die geval van die robbevangs. ,Men
soude jaerlijckx", verklaar hu1, ,aldaar een goede partije traen cunnen
cooken." Wat die so nodige brandhout hiervoor betref, dit sou op
en agter Tafelberg m genoegsame hoeveelhede verkrygbaar wees. 117)
Jan van Riebeeck ook, in sy aanmerkings hierop verklaar dat hy wat
,in groenlant geweest ende wel gesien hebbe, hoemen daer meede te
werck gaet," horn nie bekommer oor 'n moontlike gebrek aan hout
nie, ,want als eens een ketel gestoockt is, brenght den walvis altijt
sijn brant selffs meede, vande uijtgebrande vincken ofte kaijen,
daermen dan vorders genoegh aff heeft om meede te stoocken."118)
Aangesien die Suid-Afrikaanse waters oor die algemeen arm aan
skulpdiere is en laasgenoemde in die reel nie van groot ekonomiese
belang in die vissery is nie, is dit ge_en wonder dat die vis en versamel
van sku1pdiere .voor die stigting van die volksplanting nie van groot
betekenis was nie. Tog is die skUlpdiervangs voor 1652 reeds beoefen.
Toe Vasco da Gama op sy eerste seereis St. Helenabaai aangedoen
het, het sy matrose kreef (wat daar volop gevind is) gevang om hul
voorraad van verversings aan te vu1. 119) Ook die Nederlanders onder
de Houtman het in 1595 in Mosselbaai aangedoen en ,visten eenighe
Oesters daer wy Peerlen inne vonden." 120)
114 )
116 )
116 )
117 )

118 )
119 )

110 )

Theal, Hist. of S.A. before 1795, I, p. 365. Vgl. ook Foster, Embassy
of Sir Thomas Roe, I, p. 13.
V.C. 58 : Doe. copied by Theal, No's 3 en 4; Theal, Hist. of S.A. before
1795, I, pp. 368-369.
V.C. 58: Doe. copied by Theal, No. 34·
C. 409 : Ink. Br. 1649-1660, pp. 9-10.
Ibid., p. 22.
.
Stanley, Three Voyages of Vasco da Gama, p. 46; Vgl. Hondius, Besgryvinge (Sept. 1880), p. 495 : ,tussghen de klippen heeft men Kreeften
so groot datter een man zijn maaltijd mede doen kan."
Rouffaer en Yzerman, De Eerste Schipvaart der Nederlanders naar OostIndil!, I, p. 8.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

18

Maar die betekenis van die skulpdiere in hierdie periode le veral
daarin dat dit meestal as 'n verversingsmiddel gedien het by tye
wanneer ander en beter verversings nie te verkry was nie. So getuig
·die joemaalskrywer van Sir James Lancaster se reis in 1591 in Tafelbaai dat ,there was no fish but muskles and other shelfish, which
wee gathered on the rocks.'"1 21) Mosselbaai het sy naam aan dieselfde
omstandigheid te danke gehad want in 1601 bekom Pieter Both se
vloot daar , weynigh verversinge als Mosselen" .122) . Ook op· die reise
van Nicholas Downton en Peter Mundy in later jare moes feitlik
uitsluitend van mossels as verversings gebruik gemaak word in
Tafelbaai.123)
· Veral skipbreukelinge was dikwels in hul uiterste voedselnood
, uitsluitend op skulpdiere aangewys. In 1552 het die opvarendes
van die Portugese skip, Sao Joao, wat digby die mond van die Umzimvubu gestrand het, hul hoofsaaklik hiermee aan die lewe gehou.
Ook die skipbreukelinge van die Sao Bento wat twee jaar later naby
die mond van die U mtata vergaan het, getuig dat ,among the rocks
(of which all the coast of ·the country called Natal is full) we found
many oysters and mussels, which at low tide, or that part of the day
when we rested, afforded us some refreshment." 124)
Ons kan dan tot 'n slotsom k()m met betrekking tot die mate van
gebruik van Suid-Mrikaanse seediere v66r die stigting van die volks~
planting. Hoewel die vissery waarskynlik die oudste nywerheid in
Suid-Mrika is, het die inheemse rasse oor die algemeen maar tot 'n
geringe mate uit hierdie ryk bron geput. In gener mate deur die
geaardheid van die land aangemoedig nie, was die visvangtegniek
van die twee natuurvolke, die Boesmans en Hottentotte, nie
ontwikkeld · nie en was hul behoeftes hier beperk tot die seedierS'oorte
wat op of baie dlgby die strand gemaklik verkrygbaar was. Alleen
in uitsonderlike gevalle het vis as 'n bron van voedsel 'n belangrike rol
gespeel. Maar die geringe gebruikmaking van die Suid-Afrikaanse
seedierrykdomme blyk veral. hieruit dat die meesbeskaafde inheemse
ras, die Bantoe, op enkele uitsonderings na, .hulle .daarvan
onthou het.
Dan verskyn op die toneel skepe van volke soos dje Portugese,
Engelse en Nederlanders wat die m~es vooraanstaande vissers van
Europa ·was. Aangesien hulle skepe egter handelskepe was wat met
alle spoed na en van die ryk Ooste gevaar het en op die terugreis
swaar belaai was, kom dit onwaarskynlik voor dat hul die vissery
op 'il enigsins omvattende skaal beoefen het in stormagtige waters
121 )
122

)

123 )
124

)

Markham, Voyages of Sir James Lancaster, p. 3·
V.C. 94: Verbatim Copies of Documents 1595-!693, No. 2. Sien ook
Molsbergen, Reizen in Zuid-Mrika, I, p. 7 ; Hondius, Besgryvinge
(Okt. r88o), p. 569 : ,op de klippen goede grootte Mosselen dogh van
binnen zwart."
·
Markham, Voyages of Sir James Lancaster, p. 159; The Travels of Peter
Mundy, 11, p. 321.
· .
Theal, Records of S.-E. Africa, I, pp. 138 en 234 resp.

~:,"'

.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

19

op 'n onherbergsame kus wat hoogstens .slegs as 'n onderbrekingspunt beskou is. Van die Suid-Mrikaanse seediere is dan ook oor
die algemeen alleen gebruik gemaak in soverre produkte daarvan
nodig was om in behoeftes op die seereis te voorsien. Waar tog by
tye van die walvis- en robbevangs 'n gereelde bedryf gemaak is deur
die Nederlanders, Engelse en Franse, en wel met 'n taamlike mate
van welslae, is dit in die reel beoefen nie deur skepe van 'n handels:..
maatskappy nie, Il1aar deur partikuliere.
.
Die rykdom van seevisse, walvisse en robbe in die Suid-Mrikaanse
waters was dan ook een van die beweegredes-hoewel 'n ondergeskikte-tot die stigting van die volksplanting.
Hoewel oor die algemeen maar tot 'n geringe . mate uit hierdie
seedierrykdomme geput is voor 1652, moet by 'n bepaling van die
belangrikheid van die visserybedrywigheid in hierdie jare ook in ag
geneem word dat dit die jare van kennismaking met die Suid-Mrikaanse
toestande op visserygebied was, toestande wat taamlik sterk verskil
het van die Europese. So is o.a. kennis opgedoen omtrent die verskillende vissoorte, die beste vangmetodes (pv. die aassootte vir die
lynvisvangs) en die geaardheid en visrykheid van die Suid-Afrikaanse
barue, beskutte inhamme en kuswaters,125) en hierdie kennis sou
later waardevol blyk.
1 25 )

Van hierdie kennis is dan ook gebruik gemaak in die tekening van die
talryke kaarte wat in hierdie jare van die Suid-Mrikaanse kus, baaie en
seedieptes gemaak is, soos o.a. in Begin ende Voortgangh, I, oor p. 4
·
(uitgegee in 1646).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

·HOOFSTUK

11.

DIE MARK VIR VIS.
In 1652 is die Kaapse volksplanting deur die Nederlanders ·gestig
aan Tafelbaai wat reeds goed bekend was as 'n plaas van oponthoud
en as 'n voorraadskuur vir vars vis. En aangesien die Nederlanders
in hierdie jare nog die vissers by uitnemendheid, veral die van die
baring, van Eurqpa was, sou mens verwag dat die visvangs aan die
Kaap 'n belangrike rol sou gaan speel. Alleen aanvanklik egter was
dit van aanmerklike betekenis en selfs toe is dit gedurende die eerste
vyf jaar deur die robbevangs oorskadu.
Hoewel die vangs van
gewone visse spoedig , daarna die robbevangs in belangrikheid oortref bet, het hierdie tak van die vissery in verhouding met die ander
nywerbede afgeneem in betekenis. Dit kom vera! uit as die ontwik-·
keling van die mark nagegaan word.
·
In die geskiedenis van.die mark vir die Kaapse vis kan mens drie
fases onderskei. Die eerste hiervan wat gaan van 1652 tot 1657 is
een. van selfversorging.
Die navraag wat in hierdie jare aan die Kaap na vis bestaan het,
het in die eerste plek ontstaan uit die behoeftes van die plaaslike
besetting en tot 'n mindere mate uit die van die verbyvarende skepe.
Die omvang van eersgenoemde behoefte kan ons by benadering
vasstel deur die ·getalsterkte van die garnisoen na te gaan. Omdat
die grootte van die garnisoen afg~hang het van die feit of die vaderland in oorlogs- of vredestoestand verkeer het, en voorts hoeveel
sjekes deur komende en gaande skepe agtergelaat is, het .. dit dikwels
sterk wisselinge vertoon, selfs in een enkele jaar. Oor bogenoemde
tydperk van ·vyf jaar was die wisseling van 70 tot 1 70 manskappe.
Die plaaslike besetting het behoefte gehad veral aan 'n geskikte produkt wat die skaap- en beestevlees wat vir die Kompanjie se skepe
bewaar moes word, kon vervang en hul het dit tot 'n groot mate in
vis gevind. 1 ) Maar vis het ook soms ten dele die plek ingeneem van
die rantsoene van. o.a. soutvlees, spek, brood, gort en erte wat die
koste van die nedersetting aan die Kaap omhoog laat styg het. 2)
Veral wanneer hierdie rantsoene begin kort skiet het-wat in hierdie
jare dikwels gebeur het-was vis .. die ,grootte accomodatie ende
soulagement in de montcosten." 3) Aansienlike hoeveelhede vis is
dan ook aan die garnisoen verskaf. In Augustus 1652 is goedgevind
1
1

8

)
)

)

Vgl. Thorn, Gesk. van die Skaapboerdery in S.-A., p. 119.
Vgl. C. 493 :. Uitg. Br. r6sz-'6r, p. 401.
Dagv. v. v. Rieb., I, p. 330; sien ook p. 189_.
20

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

21

'

!

I
I
~

(
!

om drie keer per dag vars vis aan die volk te skaf4) en in die volgende
maand twee keer waarby elk van die honderd man drie visse ontvang
het. 5) Teen die einde van die jaar het die behoefte aan hierdie soort
vis gewissel van 400 tot 6oo stuks daagliks. 6) Maar die volk het hul
rantsoene verkies en het nie genoee geneein met hierdie vervanging
nie. ,Als ons geen visch en vleesch zamen zal geschaft, maar vleesch
en spek telkens met visch gespaard werden," het een Van hul dan
ook in hierdie ~aande verklaar, ,wenschte (hij) weLdat er nooit een
visch gevangen wierd, of geen visch meer in de rivier was." 7) Twee
dae later verwittig die volk selfs vir van Riebeeck dat hul gewillig is
om te gaan visvang indien hy hul beloof dat die vis nie die plek van
spek sal inneem nie. 8) In hierdie beginstadium van die nedersetting
het die Kommandeur vis egter sy gemeJde plek op die voedsellys
laat behou. Maar die Kaapse bewaarde vis was tot 'n mate blootgestel aan die mededinging van die N ederlandse bewaarde vis en wel
veral die wat as ,stockvis" bekend gestaan het. So is reeds in Mei
1652 'n hoeveelheid hiervan geland as voedsel vir die besetting. 9 )
Hoewel verder die vlees van robbe, pikkewyne e.a. seevoels en hul
eiers ook as vervangingsmiddel gebruik is, het hul nie in mededinging
met die Kaapse vis getree nie, maar is alleen gebruik van gemaak
wanneer laasgenoemde nie verkry kon word nie. 10) Maar, soos reeds
vermeld, het ook die verbygaande skepe 'n behoefte-hoewel 'n geringer
behoefte--aan vis in sowel sy· vars as bewaarde vorm gehad. Die omvang
van hierdie behoefte kan ook by benadering vasgestel word as gelet
word op die aantal skepe wat in hierdie tydperk in Tafelbaai aangedoen
het:
1652
1653

[

\

!
'•

'

7

21

21

Hierdie gemiddelde getal van 33 skepe jaarliks is af en toe (want
hul het in die eerste plaas behoefte aan vars vlees gehad) by wyse
van verversing van vars vis voorsien. So is o.a. twee keer meer as
'n duisend harders aan .boord van Kompanjies skepe gestuur .12)
Maar. dit was die behoefte aan bewaarde vis wat 'n neiging getoon
het om belangrike afmetings aan te neem. Aan die retoervloot van
Rijcklof van Goens is in 1655 'n hoeveelheid gesoute harder verstrek
wat horn so geval het dat hy in Junie van dieselfde jaar beveel ,dat
u E. jaerlijcx tegens de ·compste der scheepen. ofte continueel . ·. .
Ibid., p. ·so.
Ibid., p. 61.
6 ) Ibid:, p. 84.
7 ) Ibid., pp. 6o.;6I.
Vgl. ook C. 326: Attestatien I652-1665, p. 9 (No. 4).
8 ) '!bid., p. 61.
9 ) C. 1 : Resolutien 1652-1663, p. 13.
10 ) Vgl. Dagv. v. v. Rieb., I, p. 188.
Die voedselwaarde van vis is hoer ge.
skat: , ... dat voor't volck ... veel beter als peguyns off robben, te
passe comen !Jal."
11) Thorn, Gesk. van die Skaapboerdery, p. 119.
12 ) Dagv. v. v. Rieb., I, pp. 297 en 442. '
4)
6)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

22

aldaer harder ... vangen ende ... zouten om de scheepen te provideeren ... hebbende bevonden dat den Caapsen harder wel gedrooght zijnde een schoon voetsaem toespijs voort volck is." ,Maer,"
Is sy klagte, ,was ons de quantiteit wat te sober omgecomen."! 13)
Hierdie goeie moontlike plaaslike afset is egter nie verwesenlik nie
en tot 'n aansienlike mate het Nederlandse bewaarde vis op die skepe
die Kaapse se plek ingeneem.14)
In hierdie fase van die ontwikkeling van die mark is in die behoefte
aan vis-vars sowel as gedroog en gesout-deur die Kompanjie
self voorsien, deels deur middel van sy beroepsvissers en deels deur
sy gewone volk wat alreeds op hu1 skepe heelwat ondervinding in
die visvangs opgedoen het. En behorende tot die vernaamste Europese
vissersvolk van die tyd het hulle geen aansporing nodig gehad nie.
Inteendeel moes Kompari.jiedienaars reeds op die derde dag na hul
aankoms aan die Kaap in die allereerste plakkaat verbied word om
hul wag of werk te verlaat vir die visvangs.15) Die voorsiening van vis
was egter ongereeld. Soms is meer gevang ·as wat nodig was : ,Het
is bier dikwijls zoo gelegen dat · wij meer visch vangen dan wij begeeren,"16) en die wens word uitgespreek dat vee ook so volop mog
wees. Ander tye weer ,als't eenighsints quaet weder is ('twelck
hier dickwils gebeurt) isser niet een visch te vangen." 17) Die feit
dat hu1 visseens dikwels oud was en met moeite aanmekaar gehou
kon word, was hier 'n stremmende faktor in die voorsiening.
Wat die voorsiening van die behoeftes van die skepe betref,
skryf van Riebeeck al in Mei 1652 aan die Raad van Indie , wij hopen
hebben metter tijt hier . ; . schoone groote steenbrassem te vlecken
ende in overvloet op voorraedt voor de schepen te droogen" 18) en
in Feb. 1654 word die Kaapse baring beskou as ,een goede versnaperingh voor d'opperhooffden van d'aenstaende retourvloot." 19)
Soos bo vermeld is die vloot van Rijcklof van Goens voorsien van 'n
hoeveelheid gesoute harder en het die Admiraal die produksie daarvan
sterk aangemoedig. Die Kaapse bewaarde .vis het egter nie 'n aansienlike afset by verbyv~rende skepe gevind nie. Nie alleen was die
skepe gewoonlik goed voorsien van Nederlandse bewaarde vis nie,
,niaer om met ons weinige volcq zoo grooten paitije op te gaderen
als, voor sulcke gantschen vloote, soude vereijsschen dunckt ons . . .
buijten versuijm van dienstiger saken onmooglijc". 20) Landbou
was deur die Kompanjie in hierdie jare beskou as die noodsaaklikste
bedryf aan die Kaap en alles is gedoen om dit voorop te stel en aan
te moedig.
13

)

14 )
16 )
16 )
17 )
. 18 )
19 )

10

)

C. 409: Ink. Br. 1649-'60, pp. 402-403 (4 Junie 16ss, No. Ss).
Vgl. C. 493 : Uitg. Br. 16sz-'61, p. 441 (No. 116) : ,edoch meenen wij
dat die schepen altoos we! ter degen van provisie versien zijn."
C. 6So : Orig. PI. Bk. 16s2-'S6, p. 4·
Dagv. v. v. Rieb., I, p. 37·
Ibid., p. Ss .
C. 493 : Uitg. Br. 16s2-'61, p. 19.
Dagv. v. v. Rieb., I, p. 317.
.
·
C. 493 : Uitg. Br. 16s2-'61, p. 441 (24 Julie 16SS• No. u6).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

23

I
t
I

Maar die skepe het self, en tot 'n aanmerldike mate, in hul behoefte
aan vis voorsien. Soos in die jare voor 1652 het hul goeie gebruik
gemaak van hul skeepsseens in die Kaapse waters. Ook aan vreemde
skepe is die verlof gegee om langs die strande op dieselfde manier
te vis. 21)
Hierdie fase kan dus met reg 'n tyd van selfversorging sowel vir
vaderlandse skepe as die van vreemde moondhede genoem word.
Die tweede fase in die geskiedenis van die mark, .wat ga~m>van
1657 tot 1691, word gekenmerk deur die byna gelyktydige verskyning
op die Kaapse ekonomiese toneel van 'n nuwe produsent, nl. die
vryburgergroep, en 'n nuwe verbruiker, nl. die slawegemeenskap.
Reeds in 1655 het }an van Riebeeck die ,schoone visscherijen"
aan die XVII en die Raad van Indie voorgehou as 'n moontlike voordelige bestaansmiddel van toekomstige vryburgers wat die vis waarskynlik ook goedkoper sou kan lewer as Kompanjies dienaars. 22)
En in 1657 word die eerste vryburgers dan ook toegelaat om die vissery te beoefen ,doch vooreerst niet al te veel om te vercoopen, maer
soo veel als tot haer eygen nootd.rufft rijckelijck van doen hebben,
om te min belet in de nodige culture te maken, dat't principaelste
I
is." 23) Hoewel daar voorheen reeds enige slawe en slavinne aan die
Kaap was, 24) is in Maart 1658 die eerste groot groep geland, wat
voortdurend in die loop van die jare aangevul is met ladinge uit verskillende oorde van Afrika en Asie.
Die Kompanjie het nou dus voortaan twee bestendige behoeftes
aan vis gehad om te bevredig, die oue van sy garnisoen (en bandiete)
en die van sy slawe. Die getalsterkte van die besetting het in hierdie
jare (om bogemelde redes) vera! besonder gevarieer. 25) In 1673
het elkeen van die garnisoen 20 lb. gesoute vis per maand ontvang. 26)
Ook die omvang van die slawe-aantal het afgewissel deurdat baie
slawe van bier gestuur is na Sumatra se goudmyne,27) en heelwat
gedros het. Om tweerlei redes was vis geskik om te dien as die stapelkos van die slawe : dit het ten eerste baie in hul smaak geval en het
ten tweede gestrek ,waarlyck tot mesnagie van ons speck en vlees"
wat ,al vrij wat te kostelick" sou uitkom as dit sou verskaf word.
aan die lyfeigenes. 28) Die bewaarde vlees van robbe en seevoels het
egter gedurende die eerste paar jaar van hierdie fase gedeeltelik hier21)
22
)
23
24

)
)

25 )
26 )
27

28

)

)

Vgl. Dagv. v. v. Rieb., II, p. 106.
.
C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, pp. 397 en 441 (28 April 1655, No. 108 en
24 Julie 1655, No. II6) resp.
Dagv. v. v. Rieb., II, p. 134. Hierdie ,culture"- was die koringbou. Vgl.
V.C. 39 (5): Conditit!n met de Vrije Lieden, p. 45·
In April 1657 was daar elf slawe: C. 700: Mem. en Inst. 1657-'85, p. I I.
Sien Bylae.
·
Indien die garnisoen te Robbeneiland en die aan die Kaap dieselfde rantsoene gekry het (V.C. 6: Dagreg., p. 677).
Boeseken, Die Kommissarisse aan die Kaap, I657-17oo,. p. 63. (M.A.Verhandeling, Univ. v. Stellenbosch).
.
V.C. 5 : Dagreg., r667-'7o, p. 535 en V.C. 6 : Dagreg., 1671-'73, pp.
399-400 resp. Sien ook C. 493: Uitg. Br. 1652-'61, p. 804; V.C. 9 :
Dagreg. 168o-'83, p. 382.

<.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

24
die behoefte bevredig. 29) In 1672 het die slawe (soos die garnisoen)
elk 20 lb. soutvis maandeliks verbruik, 30) en die sterk wisseling in
die omvang van hierdie behoefte blyk daaruit dat terwyl hul in 1673
·,maandelijcx wel een quantiteijt van 1o,ooo lb. weten te consumeren,''31) hul vyf jaar later maar 5,500 lb. nodig gehad het. 32)
Voorts is soutvis ook een van die" vernaamste benodigdhede vir die
verhandelde slawe op die slawetogte, want anders moes dit teen 'n
hoe prys te Madagaskar ingekoop word. 33)
In albei hierdie behoeftes ·het die Kompanjie sdf voorsie~, maar
alleen tot 'n seker mate en wel 'n wisselende mate. Groot hoeveelhede vis is deur Kompanjies. dienaars gelewer en van elke moontlike
geleentheid-soos 'n tog na Saldanhabaai vir herstellingswerk aan
skepe-is gebruik gemaak. 34) In 1684 is hierdie selfversorging aan:merklik versterk toe die Kompanjie die Saldanhavaarders se vissery
oorgeneem het. Nie alleen is voor 1684 nie genoeg vis ontvang nie,
maar die Kompanjie het gemeen dat dit voordeliger sou wees om die
bedryf te Saldanhabaai self uit te oefen as om jaarliks omtrent f 4,000
te betaal vir vis en traan. 35) Tussen die sestiger en tagtiger jare het
'n moontlikheid bestaan dat die Kompanjie se benodigdheid aan vis ,
aan die Kaap ten dele uit Mauritius betrek kon word, rnaar die invoer
het tot ·baie geringe hoeveelhede beperk gebly. 36)
Die meeste burgers in hierdie tydperk en die slawe was uit oorde
afkomstig waar vis as 'n vemame en goedkope voedingsmiddel verbruik was en die behoefte daaraan aan die Kaap bybehou het. Die
toename in hierdie bevolkingsgroepe37) het dit na eweredigheid
versterk. Hoewel daarin voorsien is deur die vry vissers, was selfversorging algemeen en het burgers wat plase digby die kus besit
het dikwels knegte en slawe met 'n wa gestuur om 'n voorraad te
gaan opdoen. 38) Trouens, die Kompanjie het ook in die eerste jare
vry landbouers aangemoedig om in hul eie behoeftes aan vis te voorsien de1,1r aan hul 'n seen te verstrek. Hierin is die burgers egter
tot so 'n mate belemmer van wee die vernieling van hul ilette deur die
Hottentotte, dat hul nog vlees en spek van die Kompanjie moes
koop. 39)
Onder die vry vissers moet onderskej word tussen die gewone
Dagv. v. v. Rieb., !I, p. 407.
C. 2 : Resolutien !664-'73, p. 575·
S1 ) V.C. 6 : Dagreg. 1671-'73, p. 748.
32
) V.C. 8 : Dagreg. 1677-'79, p. 685.
33
) C. 700: Mem. en Inst. 1657-'85, pp. 314-315.
34
) Vgl. V. C. 4: Dagreg. 1662-'66, pp. 935, 1048 en 1062 ; C. 701 : Mem.
en Inst. 1673-'85, pp. 113-114.
35 ) C. 5 : Resolutien r68r-'86, pp. 624-626; C. soo : Uitg. Br. r682-'84,
p. 752.
36
) C. 494 : Uitg. Br. 1662-'67, p. 845 ; C. 495 : Uitg. Br. 1668-'71, pp. 9
en 611 ; C. 497: Uitg. Br. 1674, pp. 14-15 ; C. 415 : Ink. Br. 1682'85, p. 231.
37 ) Vgl. Bylae.
.
ss) Vgl. V.C. 6: Dagteg. 1671-'73, p. 633.
39
) C. 1 : Resolutien 1652-'63, ongenommer (8 Des: 1657, No. 32).
29)

so)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

25
1:

I

I
I
~

I
I
\

I
!

vry vissers in Tafelbaai en die gepreviligieerde Saldanhavaarders wat
ook groot hoeveelhede vis aan die Kompanjie gelewer het. 40) In
Jan. 1658 is die Saldanhavaarders toegelaat om teen 'n vrye markprys
gedroogde vis aan die publiek te verkoop, maar die vissers het van
hierdie vergunning so 'n goeie gebruik gemaak dat hul hoe pryse
. nagestreef het en aan die Kompanjie geen vis gelewer het nie. 41 )
Ook die troetelkind van die Kompanjie, die koringbou, is verwaarloos : , wij ... dagelijcx voor oogen sien, dat deselve de visserije
niet alleen met alien ijver alsoo veel als den corenbouw sijn waer- ·
nemende, maer daeruyt hare principale proffijten soecken". 42) · In
Mei van dieselfde jaar is dit dus verbied, en alles bo eie verbruik
gevang moes aan die Kompanjie gelewer word teen deur die Kompanjie
vasgestelde pryse. 43) Sonder 'n lonende afset was die belowende
bedryf tot agteruitgang gedoem en dit is geen wonder dat dit die
vry vissers die volgende jaar ,niet al te naerstigh anging." 44) Die
gebruik het egter tog nog bestaan om vis by hu1 huise te verkoop en
het met wanpraktyke gepaard gegaan. Om dit nou te voorkom is in
1665 'n Mark of Passer in Kaapstad ingestel waar elke Saterdag alle
vis verkoop moes word teen noukeurig vasgestelde pryse vir klein
of groot maat. 45 ) Die talryke vernuwings van hierdie plakkaat bewys
egter dat die vry vissers voortgegaan het om hulle in die geheim te
· hou aan die ou stelsel omdat hul die bogenoemde pryse as te laag
beskou het. Maar die afsetmoontlikhede is selfs nog verder beperk
deurdat alleen een of meer gepreviligieerdes toegelaat is om vis op
hierdie ~ark te verkoop. 46 ) En by hierdie beperkte mark vir Kaapse
vis moet ook nog in aanmerking geneem word dat die publiek baie
verknog was aan Nederlandse bewaarde vis soos ,ansiobes",
,cappers", ,Hollandsen pekelharingh" en ,salm". 47 )
·
Nie alleen het die burgers in hu1 eie behoeftes aan vis voorsien
nie, maar hu1 (en veral die Saldanhavaarders) het ook gedeeltelik
in die van die Kompanjie voorsien. Reeds in .Desember 1657 het
die Kompanjie hierdie leweransies aangemoedig deur aan die · vry
vissers in Tafelbaai 'n goeie seen te verskaf op voorwaarde dat eenderde van hul vangs aan die Kompanjie gelewer moes word. En in
gevalle waar die Kompanjie in hierdie eerste jare visregte toegestaan
het, het hy meestal die lewering van die vangs aan horn, geheel of
ten dele, 'n verpligting gemaak. 48) Toe as gevolg van die vrye afset
40

41

)

)

42

)
43 )
44

)

46 )
46
47
48

)
)
)

Vgl. toekenning van alleenreg aan laasg. op 8 Jan. 1658 en 25 Jan. 1658
(C. 68o: Orig. PI. Bk. 1652-'86, pp. 79-82).
Dagv. v. v. Rieb., II, p. 325.
Ibid., p. 397·
Ibid.
Ibid., Ill, p. 7·
.
.
C. 68o: Orig. PI. Bk. 1652-'86, pp. 203-208 ; Dagv .. v. v. Rieb., Ill,
pp. 194-195 ; C. 700 : Mem. en Instr. 1657-'85, pp. 207-208.
C. 2 : Resolutien 1664-'73, p. 389 (4 en 5 Maart 1670) en C. 3 : Resolutien 1674-'78, p. 55·
C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 875 ; V.C. 6 : Dagreg., 1671-'73, p. 640.
Dagv. v. v. Rieb., II, pp. 290-291; C. 2: Resolutien 1664-'73, p. 389.
3

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

26
in Jan. 1658 toegestaan, die Kompanjie nie eers ,een eenich visjen"
van hul kon verkry nie, is spoedig bepaal dat ,geene versse, gesoute
noch gedroogde vis meer en sullen mogen aen de schepen off yemandt
brengen nochte vercoopen, anders als aen 'dE.,Compagnie" en wel
teen 50 stuiwers die 100 lb. vars en 5 guide die 100 lb. gedroog. 49 )
Verskillende burgerkontraktante het nou in hierdie belangrike behoefte
. van die Kompanjie voorsien, wat in 1683 vir die slawe alleen die
omvang van 1oo,ooo lb. bereik het en waaraan f 3,500 ten koste gele
is. 50) Maar hierdie afset was so weinig winsgewend vir dte vissers
dat .die Kompanjie klagtes geuit het dat hy aan die benodigde vis
,niet dan Soberlijck geraken can.'-' 51) Geen wonder dan dat die Kompanjie seekoeivlees begin gebruik het i.p.v. vis en vanaf 1684 self
die voorsiening op horn geneem het. 52)
Maar daar was ook nog die vlottende behoefte van die skepe waarvan by die aanvang van hierdie fase om ende by die dertig jaarliks
aan die Kaap-ongeveer vyftig in 1684 53)-aangedoen het 54) en
veral bewaarde vis vir die seereis nodig gehad het. Hier het Euro'pese
bewaarde vis egt~r nog steeds tot 'n groot mate die plek van die Kaapse
ingeneem en vars vlees in rrog grater mate die van vars vis; 55)
In hierdie behoefte aan vis van die verbygaande skepe het die vry
vissers gedeeltelik voorsien, maar van die begin af is hierdie voorsiening aan bande gele deur die bepaling dat hul nie aan boord mog
gaan voo:r die derde dag en sonder verlof van die Kommandeur nie. 56)
Toe die Saldanhavaarders in Januarie 1658 toegelaat is ,dat se al
haer gedroogde vis . . . onder de ... aencomende schepen sullen
mogen vercopen soo ·duyr als se cunnen," is 'n veel belowende nuwe
mark geopen wat al in dieselfde maand ,een goet stuyvertjen" opgebring het. 57) Omdat egter o.a. ,dese residentie van sijn eygen vis
ende leefftocht g'incommodeert ende gefrusteert" is as gevolg hiervan, is hierdie vergunning ingetrek en kon vis alleen ~ettig afgeset
word aan skepe na drie dae, met verlof van die Kommandeur en
teen pryse deur die Kompanjie vasgestel. 58) Hieraan is egter nie
volkome gehoor gegee nie en soos blyk uit hernJ.Iwings van die verbod
en sentensies, is van hierdie mark ook gedurig langs onwettige wee
gebruik gemaak. 59) En hierdie handel in Kaapse vis-wat gewild
49 )
50 )

51 }
52

)

53

)
54 )

55 }
56
57

)
)

58 )

59 )

Dagv. v. v. Rieb., II, p. 397-398.
V.C. 36: Rapporten der Commissarissen, Twaalf Stukken, 1657-1764,
p. 476; sien ook C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 903. Vir hierdie sisteem
van monopoliekontrakte sien De Kock, Econ. Hist., p. 68.
C. 700 : Mem. en Instr. 1657-'85, p. 285:
V.C. 8 : Dagreg. 1677-'79, p. 332.
V.C. 36: Rapporten der Commissarissen 1657-1764, p. 509.
Thorn, Gesk. van die Skaapboerdery, p. II9. ·
,
C. 409: Ink. Br. 1-649-'6o, pp. 801-802 (No. 142) en Fryke en Schweitzer,
The. Voyages of, p. xxxvii.
V.C. 39 (5) : Conditi€!n met de Vrije Lieden, p. 45 C. 68o : Orig. Pl.
Bk. 1652-'86, pp. 64-65.
·
Dagv. v. v. Rieb., II, pp. 325 en 334·
Ibid., II, pp. 397 en 610.
C. 681: Orig. Pl. Bk. 1686-1709, p. 22; C. J. 725: Sententien 16521697• No. 304.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

was by die skepe-het ook somtyds winsgewend geblyk. So gaan
seker skeepsvolk in 166o aan land. ,sonderlich Fisch zu kauffen"
en meld 'n Franse joemaalskrywer in 1686 dat ,some excellent dried
fish" aan die Kaap opgedoen is. 60)
Maar aangesien die Kompanjie aan die Kaap vis van die burgerkontraktante goedkoper ontvang het as wat dit deur die vissers aan
die Kompanjies skepe gelewer mog word, het ·die Kompa.njie baat
daarby gevind om sy skepe te voorsien uit ·die voorrade aan horn vir
sy garnisoen en slawe gelewer. 61 ) Hy het dan van sy bevoorregte
posisie gebruik gemaak en dikwels self aan sy skepe groot · hoeveelhede gesoute en gedroogde vis verstrek. 62)
Ten slotte is skepe in hierdie fase nog steeds deur middel van selfversorging van vis voorsien. Dit het veral gegeld vir vreemde skepe
wat soos voorheen toegelaat is om self so veel vis te vang as hul wou. 63)
Die derde fase in die ontwikkeling van die Mark vir Kaapse vis
gaan van 1691 tot 1752 (die einde van die tydperk onder behandeling).
Dit word aangeneem dat in eersgenoemde jaar die burgerslawe die
Kompanjies slawe in getalsterkte begin oortref het. 64) Dit beteken dat
van nou af aan die burgers se behoefte aan vis vir hul slawe geleidelik gaan toeneem, terwyl otngekeerd .na eweredigheid die van die
Kompanjie gaan verminder. En dus sal die visvoorsiening van die
burgers nou in verhouding met die van die Kompanjie (wat self in
sy eie behoeftes maar net gedeeltelik voqrsien het) ook aansienlik
styg.
Hierdie verskuiwing van die swaartepunt iri die visvoorsiening
staan in verband met die bevel van die Here XVII in 1695 dat die
produksie van lewensmiddele deur sowel die landbou as die veeteelt
oorgelaat moet word aan partikuliere. 65) Hoewel die lewering van
vis nie hierin spesiaal vermeld word nie, het die nakoming van die
bevel tot gevolg gehad dat die getal van burgerslawe toegeneem het
en die van die Kompanjies slawe verminder het. Dat die burgerslawe reeds in 1691 oorwegend geword het, toon datal voor die bevel
'n neiging in die rigting bestaim het.
Hoewel die Kompanjie in hierdie fase van die mark relatief veel
minder vis geproduseer het, het hy tog tot die einde daarvan nog gedeeltelik in sy eie behoeftes voorsien. Die mate van voorsiening het
egter sterk gewissel. · Gedurende die eerste tien of vyftien jaar het
die Kompanjie in die allergrootste deel· van sy eie behoeftes voorsien
Saar, Reise nach Java, p. 184 en Strangnian, Early French Callers p. 143
resp.
C. 494: Uitg. Br. r662-'67, p. r6.
62 ) C. 494 : Uitg. Br. 1662-'67, p. 2I ; Dagv. v. v. Rieb., II, p. 398 ; C. 2
Resolutien r664-'73, p. 348.
68 ) C. 409 : Ink. Br. 1649-'60, p. 890 (No. 164).
u) Vgl. Bylae.
.
66) Sien Thorn, Gesk. van die Skaapteelt in S.-A. tydens die eerste eeu, pp.
70-71 (M.A.-Verhandeling, Univ. v. Stellenbosch). Hierdie bevel moet
gesien word in die lig van die planne van Maetsuijcker;

60 )

11 )

·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

28
en wel vera! deur sy bote na Saldanhabaai te stuur. 66) Terwyl in
1707 al weer vis van 'n Saldanhavaarder verkry is teen f 7t per halfaalil, 67 ) is in 171 I 'n kontrak vir vyf jaar aangegaan met Simon van
der Stel en Johannes Phijffer vir die lewering van gesoute vis. Van
hul het die Kompanjie in die volgende jare dan ook gemiddeld by
die 200 half-aam jaarliks ontvang. 68) In 1716 word egter weer besluit
om voorlopig self in die behoefte te voorsien, 69) maar al in dieyolgende
jaar word die visvangs in Saldanhabaai vir iedereen oopgestel. Dit
is geskied om visvoorsiening deur die vry vissers aan te moedig.
Dit is dan ook bepaal dat hulle een-vyfde van hul vangs aan die Kompanjie moes lewer. 70) In 1721 word die koste van die selfvoorsiening
te hoog bevind en is besluit om vis in te slaan by die vry vissers.
Kort daarna word by hulle navraag gedoen oor die voorwaardes
van die lewering. 71) 'n Kontrak is toe in 1729 gesluit met Hendrik
Oostwalt Eksteen-wat reeds voorheen een-vyfde van sy vangs te
Saldanhabaai verniet gelewer het en die res aan die Kaap teen drie
riksdaalders per half-aam. Volgens daardie verbintenis. moes hy
ter plaatse vis lewer in Saldanhabaai teen twee riksdaalders. 72) In
1733 is 'n nuwe kontrak opgestel: voortaan behoef hy nie meer eenvyfde van sy vangs gratis te !ewer nie, maar sal die Kompanjie vir
vyf jaar lank van Vis voorsien teen twintig skellings per half-aam.
Die kontrak is in 1740 weer vir vyf jaar hernu, 73) maar na 1745 het
die Kompanjie vermoedelikself weer die versorging op horn geneem. 74)
Maar om aan te toon hoe veel groter die visvoorsiening deur die
vry vissers was in vergelyking met die deur die Kompanjie, moet
die rol van die slawe as afsetgebied nagegaan word. . In 1691 het
die burgerslawe (deur die vry vissers voorsien) vir die eerste keer die
van die Kompanjie (gedeeltelik deur die Kompanjie voorsien) in
getalle oortref, en daarna het eersgenoemde snel meer en meer oorwegend geword. Terwyl die verhouding in 1714, 1775 burgerslawe
teenoor 440 van die Kompanjie was, was dit in 1740 al 5,758 teenoor
654. 75) As verder nog in aanmerking geneem word dat (soos hieronder aangegee) die goedkoper vlees later vis tot 'n baie groot mate
by die garnisoen vervang het, dan is dit duidelik dat die balans in
die visvoorsiening in hierdie fase beduidend na .die kant van die vry
vissers oorgehel het.
66

)

67

)

68

)

69
70
71

)
)

)

72
73
74

)
)
)

75 )

Vgl. C. 507: Uitg. Br. 1701-'03, p. 693 en V.C. 15 : Dagreg. 1699-1701,
p. 534·
C. 7 : Resolutien 1700-'1o, p. 304.
Bereken volg. C. 8: Resolutien 1710-'13, pp. 164 en 169-171.
C. 11 : Resolutien 1716-'17, pp. 216-219.
C. 12 : Resolutien 1717-'18, p. ·50.
,
C. 16 : Resolutien 1721-'22, pp. 153-154 en C. 18 : Resolutien 1723'24, pp. 228-229.
C. 24: Resolutien 1729-'30, p. 248.
C. 28 : Resolutien 1733-'34, p. 206 en C. 32 : Resolutien 1740, p. 321
resp.
Vgl. C. 243 : Requesten en Nominatien 1744, p. 266.
Sien Bylae.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

29
In hierdie tydperk het voorts ook 'n afsetprobleem ontstaan deurdat die produksie toegeneem het terwyl die plaaslike mark klein en
beperk was en maklik oorvoer is. 76) Ook hier het die versteningsproses wat die Kompanjie se ekonomiese beleid ondergaan het horn
so laat geld dat van Imhoff in 1743 verklaar het ,dat de menschen
hier geen uijt weg met haare producten weeten, en dat heeft de Colonie
al van ouds zeer gedrukt." 77)
Wat die verbyvarende skepe as afsetgebied betre£; ~as hul ·getal in
hierdie jare heelwat grater as voorheen: omstreeks 1713 jaarliks
gemiddeld 67, 1724, 87 en in 1750 ongeveer 70. 78) Tog was die afset.
aan vis hier nooit aansienlik nie, te wyte nie alleen aan beperkende
voorskrifte nie (want die verbod om aan board van Kompanjies skepe
te gaan voor die derde dag en sonder verlof was nog altyd van krag),
maar ver~ aan die geringe behoefte daaraan. Terwyl ten opsigte
van vars vis as verversing ,het buijten exempel is, dat visch voor
de sieken ooijt is gebruijkt," 79) is bewaarde vis alleen af en toe deur
die Kompanjie of vry vissers aan skepe verstrek. 80)
Hoewel die slawe-wat die afsetgebied by uitnemendheid vir vis
was-aan die ·Kaap sterk vermeerder het in hierdie jare, het die
aanvraag ook soms afgeneem om bepaalde redes, ten gevolge bv. van
die pokkies in 1713 en die sterfte onder hul in 1744. 81) Ook die ge.~eelde
visrantsoene het nie konstant gebly nie. Terwyl in 1710 besluit is
om meer vis as voorheen aan hul te verstrek, en wel een half-aam
gesoute vis per week aan vyftig koppe, was hul gewone rantsoen
sewe jaar later in ·die geheel 28 half-aam soutvis en 47 bos gedroogde
vir 14 dae. 82) Maar dit was veral die gedeeltelike vervanging van vis
deur die goedkoper vlees wat die mark vir eersgenoemde bier nadelig
beinvloed het. Vanaf ongeveer die eerste kwartvan die eeu het die
slawe van die Kompanjie elk 14 lb. vars vlees maandeliks begin ontvang en in 1738 is hierdie rantsoen wat tydelik verval het weer herstel
omdat vlees toe maar II duite per lb. gekos het. 83) In 1742 weer,
,door den laagen prijs waar voor de Leverantie van versch vlees
· aan d'E. Comp. bij dies Jongste besteeding is aangenomen geworden"
word die Kompanjie daartoe gebring om aan sy slawe daagliks een
pond vlees te verstrek. 84)
76

)

77

)

78

79

80

81

82

)

)

)

)

)

83
84

)
)

Walker, Hist. of S.A., p. 56; vgl. ook De Kock, Econ. Hist., p. 28; Gie:.
Gesk. van S.-A., I, p. 158 volg.
C. 7II : Mem. voor Swellengrebel 1743, p. 23.
Du Plessis, Gesk. van die Graankultuur, 1652-1752, p. 96; Gie, Gesk.
van S.-A., I, p. 160 ;. Walker, Hist. of S.A., p. 91.
C. 515A: Uitg. Br. 1725, p. 1496.
V.C. 15 : Dagreg. 1699-1701, p. 439; C. 8 : Resolutien 1710-'13, p. 128
en C. 7 : Resolutien 1700-'lo, p. 550; C. 422 : Ink. Br. 1695-'97, pp.
681 en 688.
C. 243 : Requesten en Nom. 1744, p. 266; Walker, Hist. of S.A., p. 74·
Vgl. Bylae.
C. 7: Resolutien 1700-'10, p. 553 ; C. 291 : Mem. en Rapp. 1710-'26,
p. 137·
C. 30 : Resolutien 1737-'38, p. 463.
C. 34 : Resolutien 1742, p. 77·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

30
Maar die gevoeligste slag aan die afset van Kaapse vis toegedien,
was ongetwyfeld die vervanging tot 'n baie groot mate van vis deur
goedkoop vlees ten behoewe van. die garnisoen kort na die aanvang
van die agtiende eeu. 85) Die gereelde toename van die besetting
was dus maar van weinig betekenis vir die afset van vis. Voorts is
ook in die bandiete se behoefte aan vis gedeeltelik deur vlees voorsien.86)
Hoewel die Kompanjie teen 1752 dus maar 'n geringe rol gespeel
het in die visvoorsiening, het die plaaslike mark meer en meer oorvoer geraak, terwyl daar geen uitvoer plaasgevind het nie. 87) Geen
nuwe afsetgebiede was aanwesig nie, oues het gedeeltelik verdwyn
en selfs die Kaapse publiek sowel as die Kompanjies skepe het tot
'n groot mate aan Nederlandse bewaarde vis die voorkeur gegee. 88)
. Voorts is tengevolge van o.a. die langsame en gebrekkige verkeer
met die binneland die behoefte aan vis as voedingsmiddel feitlik
geheel en al by die vryburgers daar te niet gedaan. 89) Dit was dan
ook feitlik alleen die ingesetenes wat binne redelike afstand van die
Kaap gewoon het wat as afsetgebied vir vis in aanmerking gekom het.
Die wat plase besit het digby die kus in die meer afgelee dele het
die versorging op hulself geneem. 90) Aangesien hierdie beperkte
mark maklik uit die ryk Suid-Afrikaanse, waters van vis gevoed kon
word, het die getal vissers na verhouding gering gebly. Teen hierdie
tyd het die bedryf ook meer en meer in die hand van Oosterlinge,
en vera! Maleiers, oorgegaan. 91)
86 )
81 )
87 )

88)

89 )

90)

91)

Vgl. C. 12 : Resolutit!n 1717-'18, p. 299·
C. 18 : Resolutien 1723-'24, pp. 221-288.
Vgl. Memorie van E. Bergh in Theal, Belangryke Hist. Dok., Ill, p. 35:
,zonder dat er iets van gezouten of gekaakt wierd, om na elders te werden
verzonden." Die markprys van vis was dan ook baie laag. Sien Mentzel,
Beschreibung des Vorgebirges der Guten Hofnung, I,. p. 508; Theal,
Hist. of S.A. before 1795, Ill, p. 295·
Onder die publiek ,stock vis" (O.C. I : Vendu Rollen I691-1715, 1702),
,vaderlandse gedroogte tong" en ,vaderlandse labberdaan" (O.C. 5:
Vendu Rollen 1738-'48, 1739); (Vgl. ook Nieuwe Alg. Beschryving, 11,
p. '67) en op Kompanjies skepe ,stokvisch", ,rontvisch," ,lengen" en
pekelharing (C. 422: Ink. Br. 1695-'97, p. 1030).
Vgl. Theal, Belangryke Hist. Dok., Ill, p. 44: ,alles per as moesten
transporteeren over den moeijlijksten en verdrietigsten weg." Ook:
V.C. 36 : Rapporten der Commissarissen 1657-1764, pp. 583-584; C.
43 : Resolutien 1752, p. 77 ; C. 5-I5A : Uitg. Br. 1725, p. 1098 ; Cory,
The Rise of S.A., I, p. 13 : ,They were learning to relish a diet of little
else than animal food, . . ."
·
Selfs digby die Kaap (en al in 1705) was dit ook die geval. Vgl. Tas, Dag. boek, pp. 32, 34, en 70. Verder: v. d. Stel, Contra-Deductie, pp. 9,
130, en 251; De Kock, Econ. Hist., pp. '28 en ~45·
Thompson, The Sea Fisheries, p. 22. Van die vry vissers \wat vir W.A.
van der Stel 'n verklaring onderteken het, was die meeste Oosterlinge.
Sien v. d. Stel, Contra-Deductie, p. 158 en B6gaerts, Historische Reizen,
p. 492. Ook: C. 519: Uitg. Br. 1729-'30, p. 537; C. 14: Resolutien
1719-'20~ pp. 328 en 356; C. 23 : Resolutien 1728-'29, p. 226; V.C.
18 : Dagreg. 1707-'08, pp. 676-677.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

HOOFSTUK

Ill.

VISVANGS.
Hierdie beperkte afsetgebied met 'n betrekl.ik geringe aantal vissers
het die bestaan van 'n uitgebreide visvangterrein .onwaarskynlik
en oorbodig gemaak. 'n Ander toenmalige en plaaslike omstandigheid
het hierdie terrein nog verder beperk. Omdat die Kaapse varswaters arm is aan vis, en veral aan ekonomies waardevolle soorte,
sou .vanselfsprekend in hierdie rigting geen liitbreiding kon plaasvind nie. Hier was dan. ook geen gereelde, maar alleen 'n gdeent~
heidsvangs. 1)
Voorts, weens die onontwikkelde. visvangtegniek
en ander ·omstandighede was die diepseegebiede, en veral die Agulhasbank, ook gesluit. Alleen in die waters langs die Suid-Mrikaanse
seekus sou uitbreiding dus. moontlik wees. En omdat hierdie kusvisserye heeltemal van die formasie van die .kuslyn en die geaardheid
van die waters, sowel as die van die naburige land, afhanklik is, moes
die natuurlike gesteldheid van sowel die oostelike as westelike kant
van die Suid-Mrikaanse kus en die grondige kennis daarvan, 'n
belangrike rol in die uitbreiding van die visseryterrein gespeel het.
Re~ds voor die stigting van die volksplanting is kennis gemaak
met 'n belangrike deel van die Suid-Afrikaanse baaie en waters,
veral die op die suidwes- en suidkus. Hiervan was verreweg die beste
bekend (en wel in die eerste plek as 'n ou beproefde visvangplek)
die kus en waters van Tafelbaai waar ook die volksplanting in 1652
gestig is. Die eerste visvanggebied van die nedersetting sou dus
natuurlikerwys wees die waters om en by Tafelbaai en die van die
Soutrivier. Hier is vanaf die eerste vistog van skipper de Konink ·
op 7 April 16522) deur sowel die Kompanjie se dienaa.rs as die latere
vry vissers gereeld en aaneen visgevang gedurende die eerste hier
behandelde honderd jaar . en groot hoeveelhede opgedoen. Reeds
in 1657 was die Kompanjie ,voornemens, een visscherij bij ende
omtrent 't voorz hooft te ·practiseeren om ... alle dagen . . . altijt
versche visch te hebben, waer toe wij de gelegenheyt ·seer bequaem
sien," 3) en in 1692 ondersoek die energieke en vooruitstrewende Simon
van der Stel die geleentheid tot visvang aan die oorkant van die baai. 4)
Die owerheid het ook sy bes gedoen om die visvangterrein te beperk
tot Tafelbaai en alle uitbreiding daarvan tee te werk want hy was
I

1

)

2

3

)

)
4
)

In die oudste tydperk van die nedersetting het dit veral voorgekom op
landtogte. Vgl. Waterhouse, S. van der Stel's Journal, pp. 22 eri 101 en
Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika,' I, pp. 29, 44, 51, 52, 68, 75 en 79·
Dagv. v. v. Rieb., I, p. 3·
·
C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 604 ..
V.C. r2 : Dagreg. r689-'90 en 1692, p. 654.
31

·~

. ,'

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

)
verantwooi'delik vir die veiligheid van die nedersetting en sy onderdane
en wou ook nie geleenthede skep in afgelee baaie om sy handelsmonopolie deur smokkelhandel te benadeel nie. Reeds vanaf die
eerste jare was die beleid dus om ,de Caepse residentie in een beknopter Ommeslag te begrypen" 5) en dus word die bevel uitgereik:
,Nieman,d sal op swaare straffen elders dan in die tafelbhaij buijten
kontsent 't zij bij dage ofte bij nagt mogen visschen." 6) Die talryke
hernuwings van hierdie verordening tot in die laaste Generale. Plakkaat van 1740 bewys egter dat daar reeds vroeg 'n drang na uitbreiding bestaan het.
Voorts kon die Kompanjie ook heelwat beveiliging en geriewe
aan vissers in Tafelbaai 11anbie~ waar in hierdie opsig reeds veel
gedoen was ter wille van sy kosbare Oos-Indiese handelsskepe.
Terwyl al heel yroeg 'n hawehoof gebou is-eers van hout en later
van steen-w:nlr bote kon aan1e om 'n vrag af te laai of in te neem,
is omstreeks 1733 'n seedyk van 350 voet by die teenswoordige
Mouillepunt opgewerp, wat egter na jare van arbeid onvoltooi gelaat
is. 7) Verder is nog die mond van Soutrivier verdiep om 'n veilige
beskutting vir kleinere vaartuie te verskaf en 'n loods daar digby
gebou ter berging en beskerming van die vaartuie van die Kompanjie. 8)
Maar ondanks hierdie voorsorge het Tafelbaai nie ·genoegsame
beveiliging gebied aan visserskuite teen die hewige storms waardeur
hul dikwels op die strande en rotse te pletter geslaan is. 9) Bowendien het die suidoostewind meermale so geweldig gewoed ,sulx
men geen boodt of schuijt op het vaar'waater dorst vertrouwen," 10)
en die vissers dus nie van wal kon steek nie.
Voorts het die vissers in Taf.elbaai dikwels die slagoffers-die onskuldige, maar vaak ook die skuldige-geword van ·die Kompanjie
se talryke maatreels ter onderdrukking van die winsrowende sluikhandel, ter verhoeding van wrak- en strandroof, en ter voorkoming
van ontsnapping van sy groot getalle slawe, sy dwangarbeiders, dienaars
wat geld aan die Kompanjie geskuld het en veral van sy Oosterse
bannelinge. Die vissers is bv. by' nag deur 'n patrollie van die see.strande geweer, hul skuite op verdenking by die seehoof aangehou
en verder gevisiteer as hul die mond van die Soutrivier (bestempel
as ,een recht sluij'ck off dievegat") uitgevaar het.U) Wanneer skip"'"
breuke plaasgevind het-wat bv. in 1722, 1728 en 1737 dikwels ge5) C. 409: Ink. Br. 1649-'60, p. 1187 (No. 209); Vgl. ook C. 700: Mem ..
en Instr. 1657-'85, p. 92~
6
) Vgl. o.a. C. 681 : Orig. PI. Bk. 1686-1709, p. 121.
7
) V.C. 4: Dagreg. 1662-'66, p. 836 ; V.C. 36 : Rapp. der Commissarissen
I657-1764, p. 568.
8
) C. 702: Mem. en Instr. !686-1722, p. 204; C. 5 : Resolutien 1681-'86,
p. 427.
"~~) V.C. 21 : Dagreg. 1715-'21, p. 110; V.C. 22 : Dagreg. 1722-'27, pp.
98-99; V.C. 25: Dagreg. 1737-'43, 1-2 Julie 1743; ook Mentzel, Life
at the Cape, p. 148.
10
) V.C. 24: Dagreg. 1731-'36, 18 Jan. 1736.
11
) C. 700: Mem. en Instr. 1657-'85, p. 205; V.C. 8 : Dagreg. 1677-'79,
p. 532 ; V.C. 36 : Rapp. der Commissarissen 1657-1764, p. 350.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

33

ri

I

beur het- is hul, solank daar nog die geringste kans bestaan het om
van die goedere te red, verbied om in ,dien hoek de visch rijkste
der gansche tafelbaij," 12) nl. tussen die seehoof en die Soutrivier,
vis te vang. 13) Verder is hul ook hier verbied om die seestrand te
besoek.14) Om die ontsnapping van Kompanjies dienaars te voorkom, moes alle visskuite vanaf 1718 voortdurend by die seehoof
le en deur die buitewag van die kasteel bewaak word. Alleen vir
'n visvangtog mog hu\ daar weggehaal word, maar as daar vreemde
skepe in die baai was, mog nie snags visgevang word nie. 15).
AI hierdie faktore, gepaard aan die feit dat klagtes soms. ook begin
voorkom oor die skaarste van vis in Tafelbaai/ 6 ) het in 'n meerdere
of mindere mate gelei tot 'n uitbteiding van die· visvangterrein na
waters buitekant Tafelbaai.
En hierdie uitbreiding het in die eerste jare veral geskied langs
die suidweskus op na Saldanhabaai, in waters waarmee ook a1 voor
die stigting van die volksplanting kennis gemaak is. Omdat reeds
in hierdie tyd Saldanhabaai bekend was vir sy besondere visrykheid,
verwonder dit ons nie dat die energieke Jan van Riebeeck nie lank
sou versuim om dit te laat ondersoek nie. In Oktober 1652 word
dan ook al die eerste vaartuig daarheeh afgestuur wat met 'n baie
gunstige verslag terugkeer. En nog. in dieselfde jaar word duisende
harders en honderde ,steenbraesems" daar gevang en word gehoop
' om 'n goeie wins te ~aak uit die velle van die haaie wat daar volop
gevind isP) 'n Proefneming in r668 gemaak in verband met die
visvoorrade wat hierdie baai vir die Kaap sou kon oplewer, het as
resultaat gehad dat ,de ... saldanhabaeij ons in weynigh tijt soo
rijckelijck daer van heeft versien, dat we een geheel Jaer geprovideert,
... sijn."18)
Maar visrykheid van waters is nie voldoende om 'n baai as 'n uitnemende visvanggebied te kenmerk nie. Of dit beskut is en goeie
ankergronde en landingsplekke het, speel 'n uiters belangrike rol.
En wat hierdle hoedanighede betref, steek Saldanhabaai uit bo die
ander Suid-Afrikaanse baaie, waar a1 spoedig van getuig word:
, welcke baije seer. bequaem ende van alle winden beschut, mitsgaders
voor de groote schepen ter werelt, soo hoogh op te varen is, dat tnen
geen zee can bekennen seer geinackelijck sonder eenigh 't minste
12 )

C. 229 : Requesten en Nom. 1722, p. 366.
Ibid., C. 17 : Resolutien 1722-'23, pp. 337-339 ; C. 23 : Resolutien
. 1728-'29, pp. 226-227;. C. 24: Resolutien 1729-30, pp. 120-124 en
137-141 ; C. 30 : Resolutien 1737-'38, pp. 153 en 578-580. '
14
) C. 682 : Orig. Pl. Bk. 1714-'34, p. 188 o.a.
16 ) C. 20 : Resolutien 1725-'26, pp. 57-58 ; C. 683 : Orig. Pl. Bk. 1735'53, pp. 75-76; V.C. 6: Dagreg. 1671-'73, pp. 519-520; C. 517: Uitg.
Br. 1727, pp. 817-818.
16
) Vgl. C. 495 : Uitg. Br. 1668-'71, p. 611 : ,d' stranden omtrent deese
residentie, hebben 't verleeden Jaar weynigh visch uitgelevert".
17
) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 73 (No. 12) en pp. 36 en 39 (No. 9);
· Dagv. v. Rieb., I, pp. 94 en 107 o.a.
18 ) C. 495 : Uitg. Br. 1668-''71, pp. 9 en 271.
~ 3)

r

-.,

·.~

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

34
prijckel uijt ende in te comen."19) Op hierdie ,de schoonste rhee
~ .. van de werelt" 20) kan 'n vaartuig le ,soo segour en beslooten
..., even als in een burghwal tot Amsterdam, ..." 21) Die kleinere
· vaartuie aan die Kaap is dan ook gereeld te Saldanhabaai drooggele
en herstel. 22)
Voorts hoewel Saldanhabaai hierdie uitnemende eienskappe besit
het, is dit nogtans eienaardig dat-en veral in hierdie tyd van stadige
verkeer-'n baai as vernaamste visvanggebied uitgekies word wat
ongeveer 'n neentig myl van Kaapstad gelee is. Langs hierdie lcus
egter het die winde so gerieflik en gereeld gewaai dat verklaar kon
word dat geen week verbygaan nie of 'n vaartuig kan uit Saldanhabaai na Tafelbaai seil. 23) 'n Gereelde vaart met die vis was dus moontlik
en het baie spoedig ontstaan. Nie alleen het die Kompanjie gedurig
sy vaartuie ladings vis uit daardie waters laat haal nie, maar ook aan
vry vissers is die previlegie geskenk. Reeds in 1658 het die sogenaamde
Saldanhavaarders hul eerste tog daarheen ondemeem,24) en vir byna
die volgende neentig, jaar het hul hierdie bedryf met 'n paar onderbrekings. daar gereeld beoefen en selfs. huisies daar gebou om hul
nette in te bewaar. 25) Hoewel in 1717 die visvangreg in Saldanhabaai ook aan ander burgers verleen is, was die voorwaardes van so
'n aard, te wete die lewering van een-vyfde van die vangs in gesoute
of gedtoogde vorm op 'n vasgestelde plek, dat daar maar selde gebruik
van gemaak is.26)
By die nagaan van die oorsake vir die uitbreiding van die visvangterrein na Saldanhabaai moet ook rekening gehou word met die feit
dat die vangs van gewone visse en die robbevangs hand aan hand
gegaan het (soos uit die volgende hoofstuk sal blyk). En omdat laasgenoemde, wat in die aanvangsjare die belangrikste van die twee was, .
feitlik alleen in hierdie ·rigting kon uitbrei en ook uitgebrei het, is
dit natuurlik dat die uitbreiding ook van die gewone visvangs vireers
derwaarts plaasgevind het.
Maar daar was ook nadele aan die waters van Saldanhabaai as visvangterrein verbonde. Weens die afstand van die fort kon die vissers
nie doeltreffend beskerm word nie, eers teen die Hottentotte en later
teen die skepe van die seerowers en van vyandelike vreemde nasies
wat hierdie baai graag opgesoek het. Terwyl reeds in 1657 Kompanjie se volk deur na hul boot te swem hulself moes red, en die
vaartuie wat te Saldanhabaai gaan vis,vang gedurig gewaarsku is teen
19
)
20

•

21
22

)

)
)

23)
21

)

26)
26 )

C. 493 : Uitg. Br.. 1652-'61, p. 73 (No. 12).
Dagv. v. Rieb., I, p. 310.
V.C. 4 : Dagreg. 1662-'66, p. 455·
C. 701 : Mem. en Instr. 1673-'85, p. 69.
Dagv. v. Rieb., I, p. 310.
Dagv. v. Rieb., II, p. 325.
C. 12 : Resolutien 1717-'18, pp. 178-179 ; C. 224: Requesten en Nom.
I7I7-'I8, pp. 627-628.
Vgl. C. 12: Resolutien 1717-'18, pp. 48-so.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

35
die vyandelike Hottentotte,27) is in 1673 vier man (waaronder twee
-vryburgers) deur Gonnema se volk verraderlik oorval en vermoor. 28)
In 1670 het 'n Franse vloot daar burgers wat met hul visvangs besig
was; gevange geneem en ook die Kompanjiespos beset. 29) 'n Paar
jaar latc;!r het 'n vreemde skip die Kompanjie se huis daar verb rand. 30)
En eindelik in 1699 het 'n seerower ,rive Comp's: vaartuijgen derrewaards gedemitteert sijnde geweest, onune . . . te vissen, neffens
nog een gelijke vrijmans vaartuijg" buitgemaak en geplunder.31)
In sterk teenstelling met die besonder visryke waters van Saldanhabaai, was aan land daar 'n gebrek aan water en brandhout en geen
beboubare grond nie. In 166o word dan ook verklaar ,sijnde geen
landt in de werelt soo schrael ende sonder · zegen van Godt de Here,
na't schijnt, als de vis die in de bay overvloedigh is." 32) Hierdie ongunstige natuurlike gesteldheid van die landstreek het baie nadelig
gewerk op die vissersbedryf. Terwyl die afset van vis by die skepe
wat daar aangedoen het alreeds uiters gering was, 33) en weens die
vervoerkoste nie te veel voordeel uit die Kaapstadse mark getrek kon
word nie, het genoemde faktore veroorsaak dat die streek by Saldanhabaai slegs skaars bevolk is en dus 'n swak plaaslike afsetgebied gebly
het. 34) Selfs teen die einde van die agtiende eeu was daar te Saldanhabaai nog nie eers 'n klein vissersdorpie nie, 35)-en onder hierdie omstandighede sou daar in die uitbreiding van die visvangterrein 'n neiging
ontstaan om weg te swaai van die waters van die dorre weskus.
Voor hierdie neiging ontstaan het,· is egter ook in ander waters
as die van Saldanhabaai wes van Kaappunt visgevang, hoewel in 'n
veel mindere mate. So is alreeds in 1656 'n ,canootjen" gestuur aan
· die besetting van Robbeneiland om mee vis te vang in die omliggende
waters36) en twee jaar later word 'n. beter skuit daarheen gestuur en
die volk tot die visvangs aangemoedig deur vyf guide vir honderd
pond bewaarde vis aan te bied. 37) In 1667 word hul weer beveel ,de
vischvangst met alle mogelycke diligentie zult trachten te behertigen",38)
maar omdat hul alleen toegelaat is om hul vangs self te gebrqik of
aan die Kompanjie teen die vasgestelde prys te lewer, is dit geen
wonder dat kort daarna verklaar word ,d' visserie op dese voorsz.
27

Resolutil!n J652-'63, ongenommer (30 Nov. 1657, No. 31); DagV.
Rieb., Ill, p. 162.
C. 2 : Resolutien 1664-'73, p. 744 ; C. 701 : Mem. en Instr. 1673'85, p. 72.
liD) V.C. 5 : Dagreg. 1667-'70, p. 933·
80) C. 498: Uitg. Br. 1676-'78, p. 14.
81) C. 6: Resolutien 1686-'99, p. 662; ook C. 506: Uitg. Br. 1699-1700
pp. 259-262; C. 424: Ink. Br. 1699-1701, p. 169.
31) DagV~ v. v. Rieb., Ill, p. 459; vgl. ook C. 494 : Uitg. Br. 1662-'67, pp.
)

C.

I :
V. V.

28)

15~16.
88)
3' )
311)
36
87

)

)

· 88)

Vgl. C. 515A: Uitg. Br. 1725, p. 1496.
Mentzel, Beschreibung des Vorgebirges, I, p. 102.
Van Hogendorp, Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel,
Tweede Stuk, p. 23.
DagV. v. Rieb., II, p. 9·
Ibid., p. 384.
V.C. 5 : Dagreg. r667-'7o, p. 12.

\'

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

Eijlanden (te wete Robbeneiland en Dasseneiland) is wel ondersoght maar den peijne niet waert bevonden." 39) Voortaan is daar
slegs vir eie gebruik visgevang, 'n vangs wat nog verder beleinmer
· -is toe ses bandiete in 1716 daarvandaan met die visserskuit ontsnap
het. 40) Afgesien dus van 'n onherbergsame kus en di~ afsetgebrek,
kon 'n florerende vissery nouliks gepaard gaan met 'n doeltreffende
verbanningsoord.
Ook te Dasseneiland is soos terloops vermeld voor 1669 ,d' visserie
.. _. den peij~e niet waert bevonden." Dat nog af eri toe in die waters
om ·hierdie eiland-veral deur die Saldanhavaarders-visgevang is,
is te danke aan die feit dat die robbevangs hier reelmatig beoefen
is.41)
Reeds in die jaar van van Riebeeck se aankoms aan die Kaap is
Houtbaai ondersoek en bevind ,zeer bekwaam en voor alle winden
genoegzaam besloten," 42 ) sowel as goed voorsien te wees van .water
en hout. Toe tien jaar daarna verslag gedoen word .dat vis daar in
oorvloed verkrygbaar is en dat dit nie meer as vier uur nodig is om
Tafelbaai daarvandaan oorland te bereik nie, is Kompanjiesvaartuie
in die sestiger jare taamlik gereeld daarheen vir die visvangs afgestuur. 43) Maar waarskynhk omdat die visvangterrein daar baie beperk
was in vergelyking met die van Saldanhabaai, was die visvangs te
Houtbaai alleen van aanvullende aard.
St. Helenabaai is ook reeds in 1652 ondersoek toe daar ongeveer
honderd visse van 'n vreemde fatsoen gevang is en in die onmiddelhk daaropvolgende jare het bekend geword dat nie alleen die land
daar sonder water of brandhout was nie maar ook die waters· onveilig en onbeskut : ,;~nde aengaende de baij van St. Helena is
cortehjck geseijt een ongelegen ende periculeuse plaetse." 44) Ten
spyte van. hierdie gebreke is St. Helenabaai se visrykheid in 1668
-nadat die vangs te Saldanhabaai misluk het-op die proef gestel
en blykbaar so belowend bevind dat die Saldanhavaarders 'n tydlank
baie gereeld daardie waters besoek het. 45 ) Spoedig daarop egter,
vermoedelik omdat sy visrykheid nie opgeweeg het teen sy gevaarlike geaardheid en dorre omgewing nie, het hierdie visvangterrein
'
in onhruik geraak.
Dit was omstreeks hierdie tyd dat 'n gereelde visvangs horn begin
ontwikkel het oos van Kaappunt in die warmer waters van die Indiese Oseaan waar dan ook met nuwe vissoorte van ekonomiese be39

C. 495 : Uitg. Br. 1668-'71, p. 271 ; ook C. 68o : Orig. PI. Bk. 1652·
'86, p. 217; V.C. 5 : Dagreg. 1667-'70, p. 15.
) V.C. 21 : Dagreg. 1715-'21, p. 45·
41
) Vgl. C. 2: Resolutien 1664-'73, 15 Sept. 1668.
42 } Dagv. v. v. Rieb., I, p. 62.
_
43
) V.C. 4 : Dagreg. 1662-'66, pp. 176 en 745 ; V.C. 5 ; Dagreg. 1667-'70,
pp. 88 en 279.
.44) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 73 (No. 12) ; ook Dagv. v. v. Rieb., I,
pp. 99-100 en Ill, p. 236.
46
) V.C. 5 : Dagreg. 1667-'70, pp. 218 en 872; V.C. 6 : Dagreg. 1671-'73,
p. 409; C. 2 : Resolutien 1664-'73, p. 348.
)

40

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

37

tekenis kennis gemaak is. Hoewel reeds in ·1653 oorland ondersoek
is ,hoe't met de bay Falso gelegen was," 46 ) moes Rijklof van Goens
in 1682 nog verklaar aan Simon van der Stel: ,Zijnde te verwonderen dat wij hier so lange geresideert hebbende, nogh geen perfecte
kennis van dese so nabij gelegen bhaij bekomen is." 47 ) In 1671 is
egter al gemeld dat ,de stranden alsmede de monden van de rivieren
geven goede hoope tot den visvangst, gelijck eenige borgers al hebben
versekert door de menigte · herders en steen brasems,. nu onlangs in
haer netten aldaar gevangen." 48 ) Ook 'n sandbaaitjie is gevind wat
beskutting vir va3;rtuie daar kon aan~ied.
Vanaf omstreeks 1677 word dan gereeld die visvangs beoefen aan
die oostekant van Valsbaai sowel deur Kompanjiesvaartuie as die
volk van die Kompanjiespos aldaar wat van 'n visseen en 'n skuitjie
voorsien 49 ) en beveel is om ,voorall mede niet versuijmen om aldaer
op't vissen te passen." 50) Ook die vryburgers wat hu1 in hierdie jare
daar gevestig het, is toegelaat om vis te vang met 'n skuitjie en 'n
seen verskaf deur die Kompanjie, wat .verder die onverbruikte oorskot van die vangs teen die gewone prys sou oorneem. 51) Mettertyd is aanmerklike dele aan die oostekant van Valsbaai-veral die
besonder visryke ,Vishoek" en die monde vaii die Lourens:. en
Eerste-riviere-meer intensief bevang 52) en by uitstek deur W. A.
van der Stel wat aansienlike hoeveelhede vis vir sy talryke slawe nodig
gehad het en ses blankes alleen te Vishoek by sy ·vishuis aangehou
' het. 53) Ook laasgenoemde se broer, Frans, · het langs die strand 'n
visplek en vishuis besit. 54) Die geskille tussen die goewerneur en
vryburgers het egter veroorsaak dat die vissery te Vishoek veral, agteruitgegaan het en in 1720 word die plek bestempel as ,een afgelegene
hoek, van een ijder afgesondert." 55) Maar ook die vryburgers wat
baie plase daar in die omtrek besit het, het alreeds vanaf vroee jare
(soos hierbo vermeld) die visvangs in hierdie waters gereeld beoefen
en wel· tot so 'n mate dat Adam Tas in 1705 aanteken ,clatter op
gistten wel vijff wagens aan 't.strand waaren geweest."56)
Voorts is die visvangs ook na die waters aan die westekant van
46 )
47 )

48)
· 49 )

so)

U)

\
i'

I

I
i

52)
63)
54 )

ss)
5 6)

Dagv. v. v. Rieb., I, p. 233:
C. 700 : Mem. en Instr. 1657-'85, p. 408.
V.C. 6 : Dagreg. 1671-'73, pp. 227-228.
V.C. 8 : Dagreg. 1677-'79, pp. 143 en 654; C. 3 : Resolutien 1674-'78,
p. 583.
V.C. 9 : Dagreg. 168o-'83, p. 136.
C. 3 : Resolutien 1674-'78, pp. 419 en 422-423; C. 4: Resolutien 1679'81, p. 266.
.
Vgl. C. 5 : Resolutien 1681-'86, pp. 626-627; C. 6: Resolutien 1686-'99, pp. 154-156.
Van der Heiden en Tas, Contra-Deductie, pp. 8-9, 129-130, 138, 142,
144, 251, 255 ; W. A. v. d. Stel, Korte Deducue, pp. 32-33 en 49 ;
Kolbe, Naauwkeurige Beschryving, I, pp. 95-96.
Ibid., pp. 23, 119, 144, 193 en 254-255 ; W; A. v. d. Stel, Korte Deductie,
pp. 33 en 49·
C. 14: Resolutien 1719-'20, p. 359· Sien ook Mentzel, Beschreibung
des Vorgebirges, I, p." 108 en Nieu~ste en Beknopte Beschryving, p. 40;
Tas, Dagboek (uitgegee deur Fouche), p. 34·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

Valsbaai uitgebrei. Terwyl reeds al in 1678 in ,Iselsteins baaij"
(die latere Simonsbaai) 'n poging met die seen aangewend is, 57) was
dit eers in 1687 dat Simon van der Stel daar ,bekwame plaatsen
· om voor's Comp.'s: lyfeigenen provisie van visch te vangen" ontdek
het en die baai na sy doopnaam vemoem het. 58) Behalwe na 'n ge~
skikte ankerplek word bier doelbewus na 'n goeie visvangterrein
gesoek : ·,en te sien of ten minsten niet bier of daar een welgelege
en vischrijke hoek ter selver plaatse soude, t', ontdekken wesen, om
also dese Insgesetenen en 's Comp's. lijfeigenen rijklijker, spoediger
en ten beteren prijse met versch en geseute visch te gerieven." 59)
In bierdie waters het Simon van der Stel baanbrekerswerk verrig
nie alleen wat die ontdekking van veilige ankergronde en beskutte,
gerieflike baaie betref en die in kaart bring daarvan nie, maar ook
wat betref die vonds van 'n visvangterrein waar , vreemde en schoon
gecouleurde vissen" van die Indiese Oseaan aangetref is. S, 0) In latere
jare het Simon van der Stel afgetree as goewemeur horn ook tot bierdie waters aangetrokke gevoel en uit sy visplek te Kalkbaai agter die
Steenberge waar hy 'n vishuis besit het, het hy volgens kontrak die
Kompanjie se slawe van vis voorsien. 61) In die veertiger jare van die
agtiende eeu toe die skepe van die Kompanjie gedurende die wintermaande daar aangedoen het en 'n klein dorpie te Simonsbaai ontstaan het, het ook meer vissers-vry vissers sowel as die in diens van
die Kompanjie-hul op die strande aan die westekant van Valsbaai
gevestig. 62)
Hierdie uitbreiding van die visvangterrein na Valsbaai en die
beoefening van die bedryf bier op 'n ruimer skaal in die agtiende
eeu, dui die begin van 'n nuwe rigting aan in die uitbreiding, te wete
na die waters oos van .Kaappunt, waar veel beskutte baaie aangetref
word en 'n digter bevolking die plaaslike afset kon bevorder.
Nieteenstaande dus 'n deeglike kennis-sowel deur opsetlike ondersoek as ten gevolge van die uitstuur van vaartuie na die talryke wrakke
'
en hul opvarendes 63}-teen die middel van die agtiende eeu opgedoen
is van die Suid-Afrikaanse baaie en waters, het. die visvangterrein
nogtans feitlik beperk gebly tot 'n strook kuswaters omstreeks 200
myllank, vanaf St. Helenabaai in die weste tot Valsbaai in die ooste. 64 )
n)
IB)
69)
so)
61)

V.C. 8 : Dagreg. 1677-'79, pp. 657-658.
V.C. I I : Dagreg. 1687, p. 373·
C. 6 : Resolutien 1686-'99, p. 179·
V.C. 11: Dagreg. 1687, pp. 484-495.
Kolbe, Beschryving, I, p. 96 en II, p. 76 ; van der Heiden. en Tas,'
Contra-Deductie, pp. 190-191.
.
12) C. '248: Requesten en Nom. 1749, pp. 229-230; C. 35 : Resolutien
. 1743, pp. 129 en 285 ; Theal, Hist. of S.A. before 1795, II, p. 521
en Ill, p. 295·
6a) Vgl. C. 700 : Mem. en Instr. 1657-'85, pp. 7-8 ; C. 493 : Uitg. Br. 1652'61, pp. 719-723 ; C. 17 : Resolutien 1722-'23, pp. 244 en 299.
64) · Vermoedelik het daar egter visvangs buitekant hierdie terrein plaasgevind.
Nie alleen het die bewoners van plase digby die afgelee seekuste hoogswaarskynlik hulle en hul werkvolk vah vis voorsien nie, maar het weggelope matrose en soldate hulself ook hier en daar gevestig (Vgl. C. 29 :
Resolutien 1735-'36, p. 541 ; C. 522 : Uitg. Br. 1735-'36, p. no2).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

39

/·

In die eerste jare van die volksplanting het die gevare wat gedreig
het vanuit die binneland van die kant van die Hottentotte die uitbreiding oor see-en meer bepaald van die visvangterrein-aanmerklik versnel en wel veral langs die weskus waar die winde 'n gereelde vaart moontlik gemaak het. Later het die uitbreiding van die
terrein nie alleen van rigting verander nie-weg van die dunbevolkte
en onherbergsame weskus en na die gunstiger ooskus-maar uiters
langsaam plaasgevind, veral in vergelyking met die uitbreiding .van
die grense van die kolonie wat geloop het van die mond van die
Olifantsrivier tot 'n paar myl anderkant Mosselbaai. 65)
Eerstens moet hierdie beperkte visvangterrein aan die beleid van
die Kompanjie toegeskry:f word wat nie vestiging in afgelt:e baaie
wou toelaat nie, omdat die bewoners daar dan beskerming sou vereis
en hy voorts gevrees het vir die ontstaan van 'n winsrowende smokkel-.
handel. 66) Maar hier het, die baie beperkte mark ook 'n belangrike
rol gespeel. Plaaslike afset in die verskillende baaie was baie gering
en die vervoer gebrekkig en kosbaar.
Omdat die visseryterrein beperk was tot die kuswaters, was baie
vissoorte 67) van ekonomiese betekenis onbekend. Hoewel vroeg,
reeds kennis gemaak is met varswatersoorte soos o.a. die witvis,
geelvis, paling en springer, 68) het daar-behalwe in geval van laasgenoemde-geen gereelde .vangs plaasgevind in die arm SuidMrikaanse waters nie en kon hul nie as vissoorte van ekonomiese
belang in hierdie tyd beskou word nie. Alleen die springer het ge. noegsame markwaarde gehad dat regte vir die vangs daarvan toegeken
is. 69) Voorts was die diepsee-soorte van die uitgestrekte Suid-Mrikaanse banke, soos die stokvis en koningklipvis, wat vandag juis
onder die ekonomies belangrikste gereken word, in hierdie jare feitlik
onbekend. .Omdat die visvangs aan die Kaap toe uitsluitlik 'n kusvissery was, kon alleen die vissoorte wat digby die kus tenminste
betreklik volop is, op ekonomiese gebied van betekenis wees.
Maar ander bykomstige omstandighede in die visserynywerheid
in hierdie tyd het verder bepaal watter soorte die belangrikste sou
wees. Aangesien die garnisoen, en veral die slawe, 'n belangrike
afsetgebied vir vis uitgemaak het-en tot 'n groot mate omdat hul
66)

66)

87)

68 )

69 )

Vgl. V.C. 2S : Dagreg. 1737-'43, 28 Nov. 1739; C. S22: Uitg. Br. I73S'36, p. 4S ; Molsbergen, Reizen, Ill, p. 272; Theal, Hist. of S.A. before
I79S· Ill, kaart p. 22.
..
Vgl. C. 6: Resolutien 1686-'99, p. 400; Geyer, Das wirtschaftliche System,
p. 96. Ook is ondervind dat die oneerlikheid van Kompanjiesamptenare
op sy visposte horn duJ.ll' te staan kom. Vgl. Kolbe, Beschryving, I,
p. 96.
.
Weens veranderings in die name en dikwels vae beskrywings is dit soms
onmoontlik of uiters moeilik om met 'n mate van sekerheid die vissoort
vas te stel.
Dagv. v. J. v. Rieb., 11, p. 264 en Ill, pp. 397 en 469; Waterhouse, S.
v. d. Stel's Journal, pp. 22 en 101 ; Molsbergen, Reizen in Z.-A., I, pp.
29 en SI; Scbreyer, Reise nach dem Kaplande, p; ss; Kolbe, Bescbryving,
I, p. 103.
C. 28 : Resolutien 1733-'34, pp. S29-S31 ; C. 30 : Resolutien 1737-'38,
pp. 748-749·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

40

•

so goedkoop moontlik gevoed moes word-sou aan die vissoorte
voorkeur gegee word wat maklik en in groot hoeveelhede verkrygbaar
was. Voorts, weens die feit dat die vis in grootmaat gelewer is en
· in die voedselmagasyne bewaar moes word, moes die· ·soort ho~
geredelik tot bewaring leen. Omdat die seennet-waarvan alle Kompanjiesskepe voorsien was-die vernaamste vangtuig was, sou soorte
wat baie digby die strand, liefs in skole, aangetref is, verkieslik wees,
te meer daar die vissery horn dikwels tevrede moes stel met swak
en gebrekkige bote. ·
As dit alles in aanmerhlng geneem word, is · dit geen wonder dat
die harder oor die algemeen die belangrikste vissoort was nie. Vera!
in die begintydperk van die volksplanting toe vir die werksvolk 'n
groot behoefte aan vis bestaan het, was dit by uitstek die harder wat
dikwels in groot hoeveelhede sowel in Tafelbaai as in Saldanhabaai
met die seen gevang is. 70) Daar is dan ook opsetlik bote uitgestuur
om hierdie soort in die besonder te vang en op groot skaal te sout en
te droog: 71) Die harder was die enigste vissoort wat deur die Here
XVII en van Goens by naam genoem is, en wel in 1655 in 'n aanmoediging om meer te vang en die .retoervloot daarmee in bewaarde
vorm te voorsieri. Selfs lang visseens word vir die vangs van hierdie
soort uitgestuur, want, verklaar van Goens ,hebbende bevonden
dat den Caapsen haerder wel gedrooght zijnde een schoon voetsaem
toespijs voor 't vol~k is." 72) Vir hierdie bepaalde doel het die harder;
egter nie van veel betekenis geword nie. · Omdat die reeds beperkte
mark 'n goedkoop artikel verlang het, is aan die wyse van bewaring
riie veel ten koste gele of aandag bestee nie: ,Jammer is het dat men
hier niet behoorlyk met het pakken van Raring (harder) weet om te
gaan." 73) In latere jare vera! is aan ander soorte tot 'n seker mate
voorkeur gegee bo die harder. ,Sein Fleisch ist etwas trocken"verkla~r Mentzel van die dertiger jare van die agtiende eeu, en voorts :
,Bei Ermangelung anderer Fische werden sie zwar auch gespeiset,
gekocht und gebraten." 74) Vermoedelik het die lynvisvangs horn .
sterker ontwikkel en die grotere soorte hier belangrik begin word. 75)
Dikwels is die harder verwar met die Kaapse haring of sardien
wat van veel minder betekenis was as eersgenoemde. Hoewel aanmerklike hoeveelhede nie daarvan gevang is nie, is dit blykbaar tog
hoog gewaardeer in gesoute vorm en is selfs genoem ,de schc;>anste
peeckelharingh van de werelt." 76 )
Sien p. 86 en Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 68.
Dagv. v. v. Rieb., II, p. 514; V.C. 10: Dagreg. 1684-'86, p. 75; C. 429:
Ink. Br. 1707-'08, p. 569.
72 } C. 409 : Ink. Br. 1649-'6o, pp. 402-403 (4 Junie 1655).
Sien ook C. 493 :
Uitg. Br. 1652-'61, p. 441 (No. u6) ; C. 409 : Ink. Br. 1649-'60, pp.
801-802; Dagv. v. J. v. Rieb., II, p. 396.
73 ) Nieuwe Algemene Beschryving, II, P• 67.
a) Mentzel, Beschreibung des·Vorgebirges, I, p. 509.
70) Vgl. van der Heiden en Tas, Contra-Deductie, p. 190.
76 ) Dagv. v. J. v. Rieh, I, p. 317; sien ook van der Heiden en Tas, ContraDeductie, p. 252; Nieuwe Alg. Beschryving, II, p. 67.
70)
71)

l

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

.,

. 41

I

I

Die witsteenbras, rooisteenbras en witstompneus is soorte-gevang
vera! met die net, maar ook met die lyn-wat waarskynlik aldrie deur
die benaming ,ste~nbrasem" aangedui is. . Hierdie is almal groter
soorte wat alleen weens die feit ,dat hun vleesch vaster, dikker en
met weinige of geene graten bezet is," 77) meer waardevol as die harder
was. Van die grootste visse hier het dan oo'k dikwels drie of vier
stuiwers stuk gehaal. 78) Reeds in die eerste jaar word die moontlikhede van 'n goeie afset van hierdie soorte ingesien en, verkiaar. van
Riebeeck dat hy hoop om mettertyd mooi groot ,steenbrassem"
te sout en te droog en dit in groot getalle aan die skepe te kan verskat: 79)
Maar in werklikheid was .hierdie soorte in varse staat waarskynlik
van meer betekenis as in een of ander bewaarde vorm. 80)
Weens sy skaarste en fynheid is die tong besonder hoog gewaardeer.
In die dae toe die treknet nog nie in gebruik was nie, is alleen nou
en dan 'n paar in die seen gevang 81) of gesteek met 'n skerp voorwerp.82) ,Haar vleesch," getuig Kolbe, ,word voor't beste van alle
visschen gehouden . . . om dat het heel licht te verteren en byzonder
fraai wit is." 83) Die tong was dari ook die vis vir die vemame en
aansienlike pers~ne. In I 709 is weiregte te Vishoek vir ses maande
toegestaan op voorwaarde dat o.a. twaalf tonge in die tyd vir die
tafel van die Goewemeur gelewer word. 84)
Terwyl bekend is dat sowel die elf as die silwervis meer gesog was
as die harder, 86) vemeem ons min van die geelbek en kabeljou, behalwe
dat hul .respektiewelik vera! aan die wes- en suidkus gevang is waar
'n plaas en rivier na hul genoem is. 86) Hoewel al in die eerste jaar
,enige seesnoecksjens" te Saldanhabaai gevang is, 87) bly ons in bierdie jare ook in onkunde oor ·die ekonomiese belang van hierdie soort.
Omdat ,bun vleesch gekookt of gebraden zynde, zeer goed en aangenaam van smaak" bevin~ is, is egter waarskynlik van die gereelde
verskyning van die snoekskole in die wintermaande gebruik gemaak
om hulle met die lyn te vang. 88) Aangesien rooivis en rooistompneus
alleen in Valsbaai aangetref is, is hul vermoedelik taamlik hoog op
prys gestel. 89)
Die hottentot en klipvis was albei volop en goedkoop soorte wat
baie digby die strand vanaf die rotse met hoek en lyn gevang i~. Eers77)
78)

79)
80)
81 )
8 2)
83)

84)
8 5)
86)
17)

88 )

88)

Nieuwe Algemene Beschryving, II, p. 55·
Ibid.; sien Tas, Dagboek, p. 44; van der Heiden en Tas, Contra-Deductie,
p. 190.
·
C. 493 : Uitg. Br. x6;2-'6x, p. 10 (13 Mei 1652).
Vgl. Mentzel, Beschreibung, I, p. 508.
Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 107.
·
Marchand, Vissery Verslag, No. 10, p. II3.
Beschryving, I, p. 250.
S.G. I : Oude Wildschutte · Boek 1687-1712, p. 214.
Van der Heiden en Tas, Contra-Deductie, p. 190.
C. 24: Resolutit!n 1729-'30, p. 324; C. 243: Requesten en Nom. 1744,
p. 237 en Molsbergen, Reizen, Ill, p. 279·
Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 179·
Nieuwe Algemene Beschryving, II, p. 70.
Vgl. V.C. II : Dagreg. 1687, pp. 494-495; Mentzel, Beschreibung, I,
p. 109 ..

4

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

42
genoemde was weens sy graterigheid nie baie gewild nie, maar het
veral vir die armes en die slawe as voedsel gedien. 90) Die klein klipvis
waarvan die vlees as ,ongemeen malsch en lekker" beskou is, is ook
meermale gevang. 91 )
Van Riebeeck het horn veel voorgestel van die opbrengs van haaivelle wat volop te kry was. In die eerste jare is dan ook bevel gegee
om dit te Saldanhabaai te versamel om te sien of dit van die soort was
waarvoor in Japan vyftien guide stuk betaal is. En selfs aan.die harde,
skerp of dik velle ~an rogge en van ander visse moes aandag bestee
word. 92 ) Dit het egter op niks uitgeloop nie en aan die aanvang van
die agtiende eeu het die Kaap selfs vir een of ander doel 'n aantal
haaivelle ingevoer. 93)
By die vissoorte van .ekonomiese belang is in die tydperk bail?
weinig ontwikkeling sowel in navraag as vangs te bespeur. Hoewel
alreeds v:oor 1652 heelwat kennis opgedoen is op hierdie gebied,
het daar in die jong kolonie nog baie onkunde bestaan omtrent o.a.
die Kaapse vissoorte, hul gewoontes en die weerstoestande. 94) Mettertyd het die vissery egter met die seevissoorte van v~ral die kuswaters deeglik vertroud geraak. Om verskeie redes was alleen hierdie
soorte van ekonomiese belang ; en hier by die verskillende soorte
is die mate van betekenis bepaal deur die .besondere toestande in
die vissery-industrie van hierdie tyd, en vera! deur die marktoestande
en vangmetodes.
Omdat die metodes van vangs in nou verband staan met die vissoorte van ekonomiese belang, het ons alreeds 'n goeie insig in eersgenoemde. Netvisvangs was (en vera! in die vroeere jare) die metode
by uitstek en hier was dle seennet weer van uitstaande betekenis.
Maar vir die vangs van ander vissoorte was die lynvisvangs ook in
gebruik. Hoewel · altwee vangmetodes sonder skuite kon geskied,
het klein visskuite in die reel tog 'n belangrike rol gespeel.
Die visvangs met die seennet, wat nie alleen die belangrikste tnetode
in die netvisvangs was nie, maar ook die vemaamste van al die metodes
in hierdie jare a~n die Kaap in gebruik, het toe in die Vaderland
self nog nie tot groot ontwikkeling gekom nie., En omdat die Kaapse
seens almal van Nederland ingevoer moes word, kan ons ook nie 'n
ver ontwikkelde toestand hier verwag nie. Hierdie net wat om 'n
skool visse uitgeskiet .word in taamlike vlak water en dan met die
vangs aan strand getrek is, het egter a1 o.a. 'n kui1 in die middelste
· gedeelte gehad sowel as 'n sterk verlenging van die twee vleuels.
Terwyl reeds in x6ss-spesiaal vir die hardervangs-'n seen van
9°) Nieuwe Alg. Beschryving, H, p. 49 ; Kolbe, Beschryving, I, p. 238.
91) Ibid., p. 74; ook Dagv. v. J. v. Rieb., Ill, p. 199; Mentzel, Beschreibung,
I~ p. 509.
92) C. 493: Uitg. Br. 1652-'61, pp. 36, 39 en 159 en Molsbergen, Jan van

Riebeeck, p. 88.
9 3)

C. 509: Uitg. Br. 1707-'09, pp. 141 en 489.

94) Vgl. C. 424 : Ink. Br. 1699-1701, p. 369 vir die eet van die giftige op-

blaser in 1699, en verder Nieuhof, Zee en Lant-Reize, p. 10.

.·

·•

._,'

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

43
tagtig vaam in lengte uitgestuur is, het in 1702 vier van selfs vieren-tagtig vaam elk aan die Kaap aangekom. 95) Daar was egter 'n
taamlike variasie sowel in die lengte van die seens as in die maasgrote. 96) Om die bokant op te hou was .kurke in gebruik, om die
onder ent digby of op die bodem te hou, lood daaraan vas, en om
die uittrek van die net te vergemaklik, treklyne en stokke aan weerskante. 97) Soos vermeld is hierdie seennet uitgewerp deur in die
water te loop of te swem en vanaf visskuite. 98) In. di~ visvangterrein
aan die Kaap in hierdie jare was dan ook baie geskikte gebiede .vir
die uitwerping van hierdie soort net, nl. St. Helenabaai, Tafelbaai,
Hqutbaai en Valsbaai waar heelwat sandbaaie en riviermonde aangetref word waarin dikwels groot sko~e harders, witstompneus, witsteenbra~ en elf voorgekom het. 99) Die eerste vangs aan die Kaap
het dan ook met die seen geskied, wat op alle Kompanjies skepe
aanwesig was. 100) En vera! in hierdie vroeere jare w~s die seen as
vangmetode uiters belangrik. Selfs IO,ooo harders is in cen trek
gevang.1°1) Hoewel ook later die ander metodes meer in gebruik
gekom het, was die seen nog steeds die middel wat die Kaap voorsien het van die meeste van sy vis. 102)
Van die ander nette in gebruik was die setnet die belangrikste.
.· Dit is blykbaar vasgemaak. aan die bodem of die walle van 'n rivier
om die vis self daarin te laat swem. So is vera! in die Soutrivier
gereeld snags deur die burgers van hierdie nette gebruik gemaak.103)
Vermoedelik is die setnet-wat veel kleiner en goedkoper was as
die seen-nie as. 'n afsonderlike soort net .ingevoer nie, maar verkry
deur seens in gerieflike stukke te sny.104) Die sogenaamde ,wamet"
of ,schakel" wat ook soms in gebruik was, is na verwant aan die
setnet.1° 5) Hoewel voorts in 1658 die Raad van Indie deur die Kaapse
regering omtrent 'n Ambonse ;,serij" inligting gevra word, ,daer
wij verstaen dat veele vis mede gevangen worden, ende hier nae
sommiger luijden rapport goede gelegentheijt toe zij," het hierdie
soort net blykbaar nooit aan die Kaap in gebruik gekom nie.1° 6)
Maar daar was vissoorte soos die roman, rooistompneus, snoek
Vgl. V.C. 8: Dagreg. 1677:..'79, p. 361; C. 409: Ink. Br. 1649-'60,
pp. 402-403 ; C. 426 : Ink. Br. 1702-'04, p. 756.
96 ) Sien C. 494: Uitg. Br. 1662-'67, p. 957; C. 493: Uitg .. Br. r652-'6r,
p. 743·
97 ) Vgl. O.C. 5: Vendu Rollen 1738-'48, No. 32 (1741); O.C. 3: Vendu
Rollen 1726-'31, No. 70; O..C. 6: Vendu Rollen 1748 (1748).
98) Van der Heiden en Tas, Contra-Deductie, p. 251; Mentzel, Beschreibung
des Vorgebirges, I, p, 508.
99 ) Vgl. Thompson, The Sea Fisheries, p. 46.
1° 0 ) Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 3·
101
) Ibid., p. 410.
10 2) Vgl. o.a. van der Heiden en Tas, Contra-Deductie, pp. 142, 144 en 252;
C. 6 : Resolutien 1686-'99, pp. 154-156.
·
.
103) Dagv. v. J. v. Rieb., II, p. 329;
C. r: Resolutien 1652-'63, ongenommer
(8 Des. 1657, No. 32).
104 ) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 10 (No. 4).
106) Ibid., p. 929; Dagv. v. J. v. Rieb., II, p. 397·
106
) Ibid., p. 792.

96 )

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

44
en hottentot, wat nie bra met 'n ,net kon gevang word nie, en bier
was die vangs met 'n lyn voorsien van een of meer hoeke en 'n lood,
die metode wat in belangrikheid toegeneem het. 107) Terwyl van die
· rotse en strand die vangs biermee beoefen is, was dit die gewoonte
om in die vroee more met skuite uit te gaan en die lyne daaruit te
gebruik.
Hoewel die kleinere vaartuie aan die Kaap soos sloepe, galjotte,
jagte, fluite, hoekers, brigantyne en ,afbreek" bote gebruik is om
vissers, nette en vis te vervoer oor die oopsee na en van die vangplekke, is in die visvangs self feitlik uitsluitlik skuite gebruik. Hierdie visskuite was oop · skuite sonder dekke en voorsien ·van roeiers en
seile.108) Aangesien daar 'n gebrek aan inheemse houtsoorte aan die
Kaap was vir die bou van skuite, is veral in die vroeere jare vermoedelik skeepsbote in gebruik vir die vangs. Soms is ook gebruik gemaak
van ,een schuytge uyt een boom gehackt"109) of van klein skuitjies
met net twee roeiers en sonder 'n stuur.110) Weens die feit dat daar
weinig beskutte inhamme voorgekom het en .die skuite dus bokant
die hoogwatermerk moes afgedra word, was , dit 'n vereiste dat hul
lig moes wees. Terwyl die visskuite gedurende die dag gebruik is om
aan die matrose op die skepe voedsel en drank te verhandel, is hul
met slawe beman in die vroee more op visvangs uitgestuur. 111) Hoewel
in I66o die Raad van Indie om ,een Chinees roij Champantjen met
sijn riemen mast ende sei)l Etc.'' versoek is ,om tot vissen inde baij
te mogen gebruijckeri,"112) het dit blykbaar .nie in die Kaapse waters
aangekorn: om die tipies Kaapse visskuit af te wissel nie.
Daar is uiters weinig ontwikkeling bier ter plaatse by die visvangmetodes waar te neem. Alle visvanggereedskap moes ingevoer word
uit Nederland waar a1 teen die uitgang van die sewentiende eeu,
nieteenstaande die ontwikkeling van die visserytegniek nog vasgehou
is aan verouderde metodes. Aan die Kaap sou daar dus op bierdie
gebied stilstand wees. Maar nie alleen was daar feitlik geen ontwikkeling bier riie, maar die visserybedryf moes hom dikwels tevrede
stel inet ,out en affgevaaren'' bote113) wat vir die Kompanjie geen
diens meer kon verdg nie ; en voorts moes die nywerheid mank gaan
aan 'n groot gebrek aan visseens·. Dit het nl. gebeur dat as hul gestuur
word hul ,verstikt en bedorven"114) ~t die moederland ontvang is.
Om dieselfde redes dat daar by die visvangmetodes uiters weinig
ontwikkeling wa:s, het die bewaringmetodes van 'we Kaapse vis ook
feitlik geen ontwikkeling deurgemaak nie. · Omdat vis baie aan bederf
107 )
108 )
100 )
110 )
111 )

112 )
118)

11 ')

Vgl. V.C. 11 : Dagreg. r687, pp. 494-495; O.C. 3 : Vendu Rollen
r726-'3r, No. 70; C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 52r.
Vgl. O.C. 5: Vendu Rollen I738-'48 (r739).
V.C. 8 : · Dagreg. r677-'79, p. I43·
·
V.C. 6: Dagreg. r67r-'73, p. 6or.
Mentzel, Beschreibung des Vorgebirges, I, pp. 506-507.
C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 1184.
V.C. 9 : Dagreg. r68o-'83, p. ro9o.
C. 509 : Uitg. Br. I707-'09, p. r238 ; Dagv. v. v. Rieb., I, p. 330.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

45
onderhewig is, moes dit op een of ander wyse gekonserveer word en
aan die Kaap is dit by uitstek geskied deur droging en insouting.
Veral laasgenoemde metode van bewaring was baie in gebruik en
het vereis dat volop sout van 'n goeie kwaliteit maklik verkrygbaar
moes wees sowel vir die Kompanjie as die vryburgers. 115) En ook
alreeds vroeg in die eerste jaar IS 'n ,schoone soutpan" digby die
wrak van die Haarlem gevind. 116) Uit hierdie pan sowel as uit die
beter panne wat later aan die Kaap en te Saldanhabaai geviiid 1s, is
dan 'n ,U:yttermaten schoon wit sout" so volop verkry117) dat nie
alleen alle behoeftes daaraan aan die Kaap bevredig kon word nie,
maar dat selfs Batavia, Madag~skar, Mauritius en die skepe van die
Kompanjie daaruit voorsien kon word. 118)
Maar die versameling van die sout het allerlei vraagstukke opgelewer. Nie alleen het dit gedurende die winterreens weggesmelt
n.ie en het die burgers· se vee dikwels die sout in die panne bederf nie,
maar .daar was veral 'n gebrek aan werksvolk om die sout-want die
panne was dikwels op 'n ver afstand gele~te vergaar en aan te
ry. 119) 'n Reeling moes dus getFefword om die vissers van die Kompanjie en die vry vissers op die mees voordelige wyse van sout te
voorsien. In die vroetyd is die sout vir die Kompanjie deur die Hottentotte goedkoop aangebring en is dit aan die vry vissers wat vis moes
lewer aan die Kompanjie gratis verskaf. 1 2°) Aan die Saldanhavaarders
is in 1658 die alleenreg van soutyersameling toegeken op voorwaarde
dat hul alle sout bo hul eie gebruik aan die Kompanjie moes lewer
teen 48 stuiwers per leer.121) Maar kort daarna is die soutwinning
vir alle vryburgers oopgestel en die Kompanjie sou nou twee riksdaalders per leer vir hul sout betaal}22) In r68o is weer 'n nuwe
stelsel in die lewe geroep volgens welke die Kompanjie se slawe die
sout sou byeengaar, terwyl die burgers 'n vergunning moes besit
en dan nog vir elke vrag vir hulself, twee vir die Kompanjie sou moes
aanry. 123) Laasgenoemde bepaling is egter te ongunstig bevind vir
die burgers en is gewysig in r?os tot die aanbring van een vrag vir die
Kompanjie· teen elke drie vragte vir hulself.124)
Maar hoewel die Kaapse soutpanne meer as genoeg sout van 'n
goeie kwaliteit opgelewer het vir· die bewaring van die Kaapse vis,
was daar-afgesien van die stagnerende staat van die bewa rings115) Dagv. v. v. Rieb., I, pp. 424 en 448 en C. 508 : Uitg. Br. 1704-'06, pp.

806-807.
C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 24.
117 ) Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 120 en II, p. 616; ook C. 508 : Uitg. Br. I704'o6, pp. 8o6-8o7.
.
118) Ibid., II, p. 616; C. 700: Mem. en !mitt. 1657-'85, pp. 10 en 18; V.C •
4 : Dagreg. 1662-'66, p. 362 ; C. 508 : Uitg. Br. 1704-'06, p. 1324.
119) C. 493: Uitg. Br. 1652-'61, pp. 63-64, 70 en 160.
uo) Dagv. v. J. v. Rieb., II, p. 291.
121 ) Ibid., p. 590.
122
) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, pp. 927-928.
128) C. 4: Resolutien 1679-'81, p. 131.
114
) C. 427: Ink. Br. 1705, p. 377·

118

)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

metodes in die moederland-ten gevolge van kostebesparing opgele
deur 'n beperkte mark, nie aansporing om die visbewaring aan die
Kaap op 'n hoer peil te bring nie.
Die eerste honderd jaar in die geskiedenis van die vangs van gewone
visse kan dus in sy geheel gekenskets word as 'n tydperk van stilstand waarin feitlik geen ontwikkeling plaasgevind het nie. Terwyl
aailvanklik die visterrein horn snel uitgebrei het, het ·aan hierdie
uitbreiding a1 teen die sewentiger jare van die sewentiende eeu 'n
einde gekorn, en wel ten gevolge van die beperkende beleid van die
Kompanjie en die gebrek aan afsetgebiede. Dit baar dus geen ver-:wondering dat die vissery horn grotendeels bepaal het by die ou vissoorte en vang- en bewaringsmetodes.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

HOOFSTUK IV.
DIE MARK VIR PRODUKTE VAN DIE ROBBEVANGS.
Aangesien die robbevangs a1 voor 1652 op 'n taamlike groot ·skaal
in die Robbeneiland-Saldanhabaai gebied beoefen is, · sou mens
verwag dat' dit 'n betreklik belangrike rol sou speel tydens die eerste
honderd jaar na die stigting van die volksplanting. Aanvanklik was
dit ook die vemaamste bedryf aan die Kaap wat meer as 'n derde
van die besetting1) gedurende omstreeks vier maande van die jaar
besig gehou het. Maar na 'n baie kortstondige bloei het dit spoedig
aan die kwyn gegaan en uiteindelik geword tot 'n industrie van onbeduidende belang. Die afnemende belangrikheid van hierdie tak
van die vissery kom die beste aan die dag deur 'n ondersoek aim die
hand van die ontwikkeling van die mark.
Laasgenoemde kan verdeel word in drie stadia. Die eerste hiervan
wat in 165'7 eindig, het besondere kenmerke wat horn skerp omlyn
en taamlik sterk skei van die res van hierdie honderd jaar. Hierdie
vyf jaar was nie alleen 'n periode van selfversorging wat die Kaap
betref nie, maar ook die bloeitydperk van die uitvoer en wel by uitstek
vir velle~
In 1652 aan die begin van die nedersetting het die klein plaaslike
besetting maar 'n geringe behoefte aan · die produkte van die robbevangs gehad, en om hierin te voorsien sou die beoefening. van die
bedryf op 'n groot skaal nie nodig gewees het nie. Om die onkoste
van die Kompanjie aan die Kaap te vergoed is egter uitgesien na 'n
goeie bron van inkomste. 2) In hierdie verband het van Riebeeck se
aandag geval op die robbevangs. Die. feit dat die Franse hulle in·
hierdie jare in die mate op die robbevangs aan die Suid-Afrikaanse
kus toegele het dat hul met een slag 'n lading van , wel een tonne
gouts waerdigh" kon versamel en selfs ,2700 stux extraordinaire
schoone wel gedrooghde robbenvellen" weens gebrek aan skeepsruimte moes a~erlaat, het horn glad nie laat twyfel ,off daer moeten
groot proffijten aen die vellen vast wesen." 3) Maar aangesien dit ook
deur Jansz. en Proot en in sy eie ,Nader Consideratie" as 'n winsgewende bedryf voorgehou is, en hy persoonlike ondervinding op.

1
2

3

)
)

)

C. 493: Uitg. Br. 1652-'61, pp. 349-350.
C. I : Resoluti~n 1652-'63, p' 19 (24 Sept. 1652) : ,om uijt te sien nae
eenige profijten voor onse Heren Mrs tot soulagement haerder hier supporteerende ende noch te lijden onkosten." . Sien ook Dagv. v. v. Rieb.,
II, p. 113; Merklein, Reise nach Java, p. 109; De Vries, Drie seer
Aenmercklijcke Reysen, p. 20.
Dagv. v. v. Rieb., I, p. 89.; C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 166; en vgl.
p. 15.
47

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

gedoen het van ,de menigte van traan, die jaarlijks uit Moskqvic
van de robben gehaald wordt," 4) is dit glad nie te verwonder dat hy
met sy hoopvolle kyk· op sake ontsaglike winste uit die robbeveUe in ·
die vooruitsig gestel het nie. 5)
Maar daar moes nou 'n afsetgebied gevind word en wel in die eerste
plek vir die robb~velle wat in hierdie stadium verreweg de belangrikste produk was. En reeds a1 aan die begin van 1653 word ingesien
dat die velle die deurslag gee en word verklaar: ','t principaelste sal
wesen de robbevellen." 6) Van die kaptein van die Franse robbevangers ·
is vemeem dat die velle gebruik word vir bandeliere, handskoene, die
wol van hoede en ,fatsoen van Spaens leer om laersen van te maken,"
en verder dat veral die ,jonghe _Moffvellekens" deur die hoog edelhede gedra word en goed op prys is. 7) Die kwaliteit van laasgenoemde
· robbehuidjies het ook rede gegee om 'n goeie afset te verwag, want
hul ,hebben soo Extraordinaire. schoon luijster ende saght bont als
Ick meene clatter (bever buijten) can gevonden worden." 8) Teen
pie uitgang van die eerste jaar is dan ook al planne beraam om ~n
,,cargasoentjen van dito vellen op voorraedt te hebben ende nae't
patria te mogen senden tot preuve." 9) Die Here XVII het egter nie
die vooruitsigte vir die bemarking van die eerste besending van oor
die 4,ooo as alte rooskleurig voorgestel nie : uit skattinge van kenners
word hul ,seer weijnich geestimeert."10) Toe die velle in 1654 oor
die ses-en-twintig stuiwers stuk gehaal het, is egter 'n kragtige stoot
gegee aan die bedryf en die uitvoer na Nederland het sterk toegeneem,
en wel van 7,500 tot 33,000. 11) Planne word nou beraam om die uitvoer te verdubbel en gedurig word die belangrikheid van die robbevangs vir die Kompanjie as die enigste direkte wins aan die Kaap,
sterk beklemtoon.12) Baie aandag word ook geskenk aan die .klein
velletjies wat nie alleen mooier bont !ewer as die grotes nie, maar
ook met mi~der gevaar in groter getalle verkry kon word. Vandaar.
dat 'n besending in 1656 bv. bestaan uit 6,500 klein velle teenoor
3,500 grotes,13) En ook die Here XVII was van mening dat hul goeie
pryse sou haal-indien die mot daaruit gehou kon. word en hul goed
bewerk sou wees---en het die versamel van hierdie velle op nog groter
skaal aangemoedig. 14) Na hierdie kortstondige bloei het die markvooruitsigte egter meer en meer ongunstig geword en die uitvoer
Dagv. v. J. v, Rieb., I, p. 52.
Ibid., I, p. 90; C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 864; Molsbergen, Jan
van Riebeeck, pp. 88 en 177·
6) Dagv.. v. v. Rieb., I, p. 171.
7
) Ibid., p. 249.
8 ) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 68.
9) Dagv. v. v. Rieb., I, p. 90.
10
) C. 409 : Ink. Br. 1649-'60, p. 143.
11 ) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, pp. 292 en 299·
Sien Tabelle No's 4 en 5
in die oorspronklike tesis in die Biblioteek van die U niv. van Stellenbosch.
12
) Ibid., pp. 349 en 383.
18
) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, pp. 507 en 523.
14
) C. 409 : Ink. Br. 1649-'60. p. 374·
4)
5)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

49
na Nederland het gedaal eers tot 13,000 en die volgende seisoen tot
8,400.15) Met nog duisende velle in voorraad ontvang van Riebeeck
dan in 1657 die bevel van die Here XVII om die versameling van velle
te staak omdat die prys te laag staan en dus ,de oncosten en moeijten
niet waerdich sijnde."lG)
Daar het ook heel aan die begin 'n uitvoer van velle na Batavia
plaasgevind wat vir die seisoen 1653-1654 'n duisendtal bedra het.l7)
Toe egter nog in dieselfde jaat vemeell1 word dat die afset te Japan
teleurstellend was en twee jaar later dat hul aldaar slegs 3 stti.iwer
12 penning stuk gehaal het en nie eers die vraggelde vergoed het
nie, is hierdie uitvoer ook gestaak.1B)
'
Maar ook die vervoervraagstuk het 'n baie belangrike rol gespeel
in die staking van die uitvoer van velle en veral in die geval van die
veel grotere uitvoere na Nederland. Omdat die retoerskepe gewoonlik
swaar belaai was (teenoor die ligbevragte uitvarende skepe) en die
lange reisduur tussen die Kaap en Nederland (teenoor die veel kortere
tussen die Kaap en Batavia) bederf op die reis in die hand gewerk
het, het die uitvoer van produkte na die moederland as vanself reeds
met ernstige besware gepaard gegaan. 19) Die velle in die besonder
het _egter nog ook 'n ,,grooten stanck" op die .skepe veroorsaak20)
en dit alles het kapteins selfs die Kaap laat verbyloop wanneer hul
vermoed het dat hul· velle sal moet inlaai ,daer de thuijsvaerders soo
graegh na zijn als haer hart te sien, ...". 21) Alleen wanneer 'n hoe
amptenaar soos van Goens aanwesig was wat sy gesag kon laat geld,
het die uitvoer makliker plaasgevind. 22) Geen wonder dan ook dat
die velle se toestand daaronder gely het nie en hul dikwels geheel of
ten dele bederwe .in Nederland aangekom het. 23) En hoewel ook ter
verhelping van hierdie toestand oorweeg is om die velle te laai in die
ruimte waarin die Kaapse voorrade van Batavia oorgeskeep is, of
selfs 'n aparte vaartuig vir die doel uit te stuur, is laasgenoemde skema
nooit in werking gestel nie en het eersgenoemde (sover dit uitgevoer
is) die toestand blykbaar nie aanmerklik verhelp nie. 24)
Aan traan was daar in hierdie jare nie 'n aanmerklike behoefte
nie, soos ook blyk uit die produksie syfers veral in vergelyking met
die van die velle. 25) Hoewel aanvanklik goeie hoop op 'n buitelandse
afset bestaan het en hierdie hoop ook aangewakker is, word spoedig .
16 )
11
)

Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
C. 409 : Ink. Br. 1649-'60, p. 644.
17
) Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
18
) C. 409: Ink. Br. 1649-'60, pp. 182, 266 en 644.
Sien Tabel No. 5 in
die oorspronklike i:esis.
.
19
) C. 493: Uitg. Br. 1652-'61, p. 467 en Thorn, Gesk. van die Skaapboerdery
in S.-A., p. 130 voetnoot 2.
·
20
) Ibid., p. 538.
21
) Ibid., p. 497·
22 ) Dagv. v. v. Rieb., I, p. 472.
23
) C. 493 : Uitg. Br., p. 538.
2
'4) Ibid., pp. 296 en 537·
85
) Sien, in die oorspronklike tesis, Tabel No. 5 saamgestel op grond van die
Dag~egister, Uitgaande en Inkomende Briewe en Rapporte van Kommissarisse.

/

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

so
ingesien ,datse met geen voordeel oock can na't vaderlant gesonden
worden." 26) Nie alleen het die Groenlandse traan na die vrede met
Engeland weer tot 'n redelike prys gedaal in Nederland nie, maar
ook ,die cladderij met de retoer schepen : over te senden al te ongelegen ende morsigh comen soude op die costel: ladingen." 27 )
En ook van die moontlikheid wat bestaan het om 'n fluitskip spesiaal
vir hierdie doel uit Nederland te stuur, het niks gekom nie. 28)
Die afsetmoontlikhede te. Batavia (, voor de schepen ende f{;rteil in .
India") was veel gunstiger en aanmoediging van die Here XVII het
ook nie ontbreek nie : ,traen ... cunt die mette schepen nae Batavia
't elckens voortsenden en ons daer van advijs laeten toekomen, omme
tesien oft wij metter tijt het senden van traen hier van daen souden
connen excuseren." 29 ) 'n Aantal ~eers is dan ook gedurende twee
seisoene daarheen uitgevoer,30) maar in 1655 word 'n skrywe van die
Raad van Indie ontvang wat beveel dat die oorstuur van traan gestaak ·
moet word , vermits de E comp alhier gans geen voordeel bij brengen
kan." 31) En reeds aan die begin van dieselfde jaar moet van Riebeeck
en sy raad berig dat ,wij der hier meede overcropt sitten." 32)
Onder hierdie omstandighede is dan ook meestal net in die behoefte van die geringe. plaaslike besetting voorsien, 'n behoefte wat
nog verder beperk is· deurdat klapperolie van Batavia vir verligtingsdoeleindes ingevoer is. 33) In die laaste paar jaar toe ,oock veel (traan)
tot wagensmeer als andersints geconsumeert wort," het die plaaslike
behoefte egter so toegeneem dat die Politieke Raad kon verklaar dat
,tot Comps omslagh alhier vrij wat nodigh is." 34)
Ook is robbevlees in hierdie jare tot op 'n seker hoogte verbruik.
Terwyl die volk wanneer alle ander voedsel ontbreek het, gevoed
is met die gesoute vlees van jong robbe, is gedroogde robbevlees
veral as kos vir varke gebruik.3 5 )
In hierdie fase het die Kompanjie self in al sy behoeftes aan produkte van die robbevimgs voorsien. 'n Gebrek aan robbe was daar
in die reel nie: ,soo machtige meenichte van robben gevonden,
dat ongeloofflijck scheen," 36) en hul was ook baie mak : ,se ...
facil genoegh te becomen sijn, te meer alsoo in plaetse dat sij van ons
mosten, wij van haer op de loop peuren, 't geen al gewenste saecken
sijn."37) En 'n betreklik groot aantal manskappe is ook tot beskikking
26

)

27

)

28

)

29

)

30
31
32

)

33

)

34
35
36
37

)

)

)
)
)

)

C. 493 : Uitg. Br. 1652-'6r, p. 336.
Ibid., p. 342. Vgl. ook p. 49·
C. 409 : Ink. Br. 1649-'6o, p. 480.
Ibid., p. 144.
Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
C. 409 : Ink. Br. 1649-'60. p. 266.
C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 369.
C. 409 : Ink. Br. r649-'6o, p. 149.
C. I : Resolutien 1652-'63, ongenommer (29 Mei r656, No. 85).
Dagv. v. J. v. Rieb., I, pp. r86 en 329.
Ibid., p. 90.
.
Ibid., p. II8. Wij van haer op de loop peuren=hulle dit vir ons lastig
maak(?). Sien Verwijs en Verdam, Middelnederlandsch Woordeboek,
onder ,peuren" en ,poderen".

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

verjaag, sku gemaak en weggevang deur skepe en vera! Franse skepe,
Wat die eilande aangedoen het. 50)· So bv. het 'n Franse skip in 1653
ses maande lank te Saldanhabaai en Dasseneiland by die 50,000
· velle versamel en a1 die orige robbe van die land af verja. 5
1)
Maar daar was ook faktore wat die voorsiening van traan emstig
belemmer het. Hoewel daar by tye selfs ketels ontbreek het om die
traan in te brand, het die bewaring van die traan die grootste probleem
opgelewer 52) en vera! die gebrek aan genoegsame en geskikte vaatwerk. Terwyl aansienlike moeilikheid ondervind is om lee vate uit
die retoerskepe te verkry, het uit die ou vate die helfte van die traan
uitgelek en dit die voorsiening so bemoeilik dat verklaar is ,dat met
de ·traenbranderye vele vergeefse moeyten deden." 53) Vera! vir die
. uitvoer moes die beste vate beskikbaar wees, anders gaan te veel traan
verlore en beskadig dit bowendien die ladings van die skepe. Vir
hierdie doel is ondergrondse traanbakke as die doelmatigste en· gerieflikste beskou en word om sement en klinkerstene uit die moeder'
land versoek. 54)
. In 1657 sluit die bloeitydperk van die bedryf af en' neem die tweede
fase 'n aanvang wat tot 1684 sou duur. Hierdie jare word gekenmerk
deur die oorhandiging van die bedryf aan gepreviligieerde partikuliere,
. die sterk toename van die traanuitvoer en die feitlike beperking van
die bedryf tot die traanbrandery.
In die behoefte aan die produkte van· die robbevangs het daar dus
'n sterk verandering plaasgevind : terwyl die behoefte aan velle feitlik
verdwyn het, het die aan traan sterk toegeneem. 55) Aanvanklik het
die koms van die slawe ook die behoefte aan robbevlees aanmerklik
in die hoogte gestuur maar na 'n paar jaar het vis hierdie behoefte
vervang.
Die aanvraag vir traan het van verskillende kante gekom en . wel
eerstens van die Oos-Indiese handelsposte van die Kompanjie, waarvan
Batavia weer verreweg die belangrikste was. In di~ eerste jare was
hulle behoefte maar gering 56) en in ·1659 skryf van Riebeeck dat dit
voorkom asof traan nie baie gewild in Indie is nie. 57) Maar kort
daarop word van Batavia vemeem ,den traen is alhier goet bevonden
om tot onse Leervetterie tegebruijcken." 58) Nie alleen het Batavia
traan in hierdie jare verai vir sy leerbereiding nodig gehad nie, maar
ook om tot verbruik in lampe te dien. 59) Die uitvoer · na Batavia
het dan ook spoedig begin toeneem sodat in die seisoen 1662-'63
10
)

• 1)
62 )
63
)
64

)

66 )
66
67

)

)

68
)
69)

C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 245·
Dagv. v. v. Rieb., I, pp. 244 en 270.
Ibid., p. 430.
Ibid., pp. 425-426 en 437·
Ibid., p. 3I6.
Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
Ibid.
C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 846.
C. 409 : Ink. Br. 1649-'60, p. 1329.
Van der Chijs, Nederlandsch-Indisch Plakaatboek, 11, pp. 353-354;
C. 415: Ink. Br. 1682-'84, p. 773·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

53
selfs u6 halfame verskeep is. 60) In 1671 is aan die traanuitvoer nog
'n sterker stoot gegee: ,Robbetraen sullen wij .ook voortaen noch
al verwachten soo veel te crijgen sal wesen om alhier te gebruijcken." 61)
,Voor de groote Indische ommetrek," word dan. ook aangeteken,
,sal traan niet t'onstade, maar ter contrarie seer welcomen ....
weesen." 62) In die laat sewentiger en vroeg tagtiger jare het die
uitvoer dan ook aansienlik toegeneem en selfs die syfer van 300 halfaam per seisoen bereik. 63) As maar net gelet word op dit;: ~oeie kwaliteit
en suiwerheid daarvan, ,konnende ons niet te veel van dat visse. veth,
... overgesonden werden" ei:J. kort voor die afskrywing van traan
word nog vemeem dat dit nie alleen ,daer veel gerieff toebrenght,"
maar dat op Batavia daarom selfs ,seer verlegen waren." 64) Teen
die einde van hierdie fase en wel in die jare 1682 tot 1684, het die
·bloei van die traanuitvoer na Batavia sodoende sy toppunt bereik. 65)
Ook die verbygaande skepe het traan nodig gehad en wel vir die
brand van hulle lampe. 66) Aangesien hul egter in Nederland of te
Oos-Indie hiervan voorsien is, het hul aan die Kaap alleen hulle
voorraad aangevul as daar om die een of ander rede 'n tekort ontstaan het.. So 'n onverwagte aanvraag na traan het bv. in 166o voorgekom toe ,de vloot seer om traen verlegen" was en elke skip van ten
minste een halfaam voorsien .moes word. 67 ) Sulke gevalle was egter
seldsaam. 68)
Plaaslik was die konsumpsie yan sowel die Kompanjie as die burgerpubliek betreklik groot : , wij jaarlycx goede quantiteijt voor ons
eijgen gebruijck noodig hebben," 69 ) en wel ,in den Lampen zur
Wagenschmiere und Lederbereiten." 70) In die sestiger en begin
sewentiger jare het die Kompanjie gepoog om sy leerbereiding aan
die Kaap aan te moedig en uit te brei en hiervoor was traan benodig. 71)
Voorts moes ook sy buiteposte sowel as sy amptenare te Kaapstad
van gereelde traanrantsoene voorsien word, en wel van skoon traan vir
die lampe en vuile as wa-smeer. 72 ) Maar vir dieselfde doel was daar
ook 'n belangrike afset by die Kaapse publiek 73) .en bowendien het
hul slawe so baie traan gedrink dat die verkoop van hierdie artikel
aan hul verbied moes word. 74)
) Sien Tabel No. 5 en Figuur No. 5 in die oorspronklike tesis.
u) C. 4II :. Ink. Br. 1668-'73, p. 326.
62) V.C. 10: Dagregister 1684-'86, p. 376.
63
) Sien Tabel No. 5 en Figuur No. 5 in die oorspronklike tesis.
64
) V.C. 415 : Ink. Br. 1682.:'84, pp. 492 en 757·

80

65 )

Sien Tabel No. 5 en Figuur No. 5 in die oorspronklike tesis.
Volgens 'n Oos-Indiese Plakkaat van 1682 het elke groot skip ses halfaam
nodig gehad. Vgl. Van der Chijs, Nederlandsch-Indisch Plakaatboek,
Ill, .p. 100.
67 ) Dagv. v. v. Rieb., III, p. 289.
68 ) Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
69) V.C. 7 : Dagregister 1674 en 1676, p. 304.
70) Schreyer, Reise nach dem Kaplande, p. 57·
71) G. 495 : Uitg. Br. 1668-'71, p. 1222; V.C. 39 (I) : Monsterrollen Amptenaren 1656-'73, pp. 74, 87, 95 en 104.
72) C. 498 : Uitg. Br. 1676-'78, p. 740.
73 ) C. 4 : Resolutien 1679-'81, P• 178.
H) C. 680 : Orig. Pl. Bk. 1652-'86, p. 173·
66 )

.

•

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

54
Robbevlees is uitsluitlik plaaslik van die hand gesit en alleen in
die aanvangsjare van hierdie fase. Onder die· volk van die Kompanjie
was daar geen gereelde aanvraag na nie,. maar alleen wanneer daar
. 'n gebrek aan ander en beter voedsel bestaan het. Dit1 was deurgaans
bestem vir die slawe by wie dit 'n taamlik belangrike deel van huJ
voedsel uitgemaak het. 75) Nie alleen was bewaarde robbevlees goedkoop en voedsaam nie, maar dit het ook baie in ·hul smaak geval :
,voor de slaven gansch nodige quantite robbenvleys ende vogels
ingesouten ende gedrooght ... , daer deselve seer graegh na sijn ende
ten naesten bij heel mede cunnen worden gespijsight tot. groter
streckinge in ons ander victualie." 76) In die aanvangsjare van hierdie
tydperk toe daar oor die twee honderd slawe. aan die Kaap was, het
hul dan ook in een jaar minstens 24,000 lb. bewaarde robbevlees
verbruik. 77) Omdat hierdie voedsel egter spoedig deur vis vervang
is, moet dit in hierdie fase as uiters gering bestempel word.
Die aanvraag na robbevelle het in vergelyking met die in die eerste
fase, feitlik opgehou om te bestaan. Hoewe• in 1659 'n partikuJiere
skip I,6oo opgegaarde velle teen 15 stuiwer stuk oorgeneem het,
is die hoop om 'n bestendige afset hier te verkry, nie verwesenJik
nie7S) en alleen 'n baie beperkte plaaslike aanvraag het oorgebly.
Nie alleen in die behoefte aan die produkte van die robbevangs,
maar ook in die voorsiening daarvan het 'n ingrypende verandering
plaasgevind. Voortaan is die robbevangs feitlik uitsluitlik aan die
vrye Saldanhavaarders oorgelaat wat dan die produkte (en wel feitlik uitsluitlik traan) aan die Kompanjie moes !ewer, wat dit weer
plaaslik van die hand gesit het en uitgevoer het. Reeds al in 1656
is oorweeg of die aanwending van privaat irusiatief in hierdie ongewilde
bedryf nie vir die Kompanjie meer winsgewend sou wees nie, 79)
en in Januarie 1658 word dan ook aan die vry Saldanhavaarders by
plakkaat die alleenweg op die robbevangs te Saldanhabaai en die
omliggende eilande toegeken. 80) Wat die traan in die besonder betref,
moet hul dit volgens hierdie oktrooi !ewer teeD: 8 guide per halfaam
aan die Kompanjie sowel as aan die publiek. 81) En hul het tot 'n
groot mate voorsien in hierdie aansienlike behoefte, hoewel somtyds
gebrek aan traan bestaan het en klapperolie van Batavia ingevoer
moes word. 82) Om hul aan te moedig is die Saldanhavaarders dan
ook deur die Kompanjie IO guide i.p.v. 8 betaal, 83) aan hul is verder
beskerming verleen teen die verjaging van robbe deur skeeps75) Dagv. v. v. Rieb., II, pp. 405 en 478.
76 )

Ibid., p. 407.

J. v. Riebeeck.
C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 846 .
. 79 ) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 493·
80) C. 68o : Orig. Pl. Bk. 1652-'86, pp. 79-82.
81 ) C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, p. 903.
.
8 2 ) Ibid.; Dagv. v. Rieb., Ill, p. 289;
V.C. 8: Dagreg. 1677-'79, pp. 128
en 685 ; C. 495 : · Uitg. Br. 1668-'71, p .. I I I.
83 ) C. 700 : Mern. en Instr. I657-'85, p. Io8.
77) Bereken volgens Dagv. v.
78 )

1.
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

:.\

\

I
I

f

ss
'

volk 84) en hul is van alle nodige vate voorsien om die traan in te
bewaar. 85) Kortom hul is in hul voorsiening ,naar vereysch volcoomen
g'assisteert" deur die Kompanjie. Vandaar dat die Saldanhavaarders
omstreeks 1683 instaat was om 400 halfaam traan aan die Kompanjie
te lew~r en daarvoor f 4000 ontvang het. 86) -Maar daar was ook faktore wat hul ·traanlewering belemmer het.
Nie alleen kon die Kompanjie hul nie van genoeg vate voorsien nie,
maar (soos reeds vermeld) het vreemde skeepsvolk wat die, robbe
geskiet en verjaag het, 'n aanmerklike vermindering- in die traanopbrengs te weeg gebring. 87) Ook by die oorvoer van die traan van die
eilande na Tafelbaai kon die Saldanhavaarders in die reel alleen vaartuie verkry wat vir ander doeleindes onbruikbaar was, en hierdie
swak vaartuie het dikwels verongeluk op hierdie gevaarlike kus. 88)
Voorts is daar dikwels klagtes geuit dat die traan ,seer dikachtig
ende met vele vuyligheden vermengt bevonden" is. 89)
Hoewel die Saldanhavaarders uitsluitlik die traan voorsien het,
het die Kompanjie nogtans 'n belangrike rol gespeel in die distribusie daarvan. Dit was veral die geval vanaf 168o toe alle traan aan
die Kompanjie gelewer moes word wat dit dan self teen 7 stuiwer 8
penning per mengel skoon traan en 6 stuiwer per mengel vui1 traan
· verkoop het aan die publiek.90) Maar omd,at ook die Kompanjie dienaars
gereelde traanrantsoene moes ontvang en in die dikwels aansienlike
behoefte van Batavia voorsien moes word, moes die Kompanjie die
traan doeltreffend bewaar. Nie alleen was daar 'n gebrek aan vate
nie, maar houtvate was aan 'n strawwe lekkasie onderworpe. 91)
Klinkerstene is dan ook uit Nederland verkry en in 1680 is die traanvoorrade van die Kompanjie bewaar in twee groot bakke wat weens
.die onaangename ruik en 'n moontlike .brand, digby die strand in·
gemessel is. 92)
By die voorsiening van Batavia het die Kompanjie dikwels moeilikhede ondervind. Terwyl maar selde nie genoeg traan vir die uitvoer daarheen verkry kon word nie, het die gebrek aan geskikte vate
Iiie alleen veroorsaak dat Batavia nie genoeg traan ontvang het nie,
maar ook dat die ladings van die skepe beskadig is deur die traan in
lekkende vate. 93) En dit sou ook een van die redes wees vir afskrywing van die traan deur die Raad van Indie in die volgende fase.
Die voorsiening in die behoefte aan robbevlees wat in die eerste
paar jaar bestaan het, is ook aan die Saldanhavaarders oorgelaat wat
84

)
86 )

86

)

87 )

.

88
80
00

01

02
03

)
)
)

)

)
)

V.C. 7 : Dagreg. 1674 en 1676, p. 359·
C. 500: Uitg. Br. 1682-;84, p. 751.
V.C. 36: Rapp. der Commissarissen 1657-1764, p. 476.
C. 700 : Mem. en Instr. 1657-'85, p. 12; V.C. 5 : Dagreg. 1667-'70,
pp. 989-990.
C. 3 : Resolutien 1674-'78, p. 125.
C. 411 : Ink. Br. 1668-'73, p. 498.
C. 4 : Resolutien 1679-'81, pp. 178 en 231.
C. 4: Resolutien 1679-'8t, p. 70; V.C. 9: Dagreg. 168o-'83, p. 802.
Ibid., pp;' 70 en 170.
c. 501 : Uitg. Br. 1685-'87, p. 4·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

dit gesout of gedroog aan die Kompanjie sou !ewer ,tot seer geringe
prijse," te wete 2t guide per 100 lb. 94) Aangesien die vryburgers
se een boot egter ,met 't tiende paert genoech ons cunnen toebrengen," het die Kompanjie self ook in hierdie behoefte voorsien. 95)
Geen moeilikheid is ondervind met die voorsiening van die geringe
plaaslike aanvraag na robbevelle nie, en hoewel die Kompanjie dit
van die Saldanhavaarders kon verkry teen 6 stuiwer stuk, is vermoedelik maar 'n uiters geringe aantal van hul aangekoop. 96) .
Die derde fase in die ontwikkeling van die mark vir die robbevangsprodukte gaan van '1684 tot 1752. Dit word gekenmerk deur 'n sterk
daling in die traanuitvoer hoewel traan in hierdie fase nog verreweg
die belangrikste produk was, 97) en die merendeel daarvan deur die
Kompanjie self voorsien is.
Die rede vir die verm;ndering in uitvoer (na dieselfde oorde as in
die vorige fase) was, soos reeds voorheen aangedui, dat van hierdie
,seer naausoekende vettigheyd" 98) soveel op die reis uitgelek het en
die ander lading bederf het, dat dit. onvoordelig uitgekom het. Ook
was klapperolie nou volop in Oos-Indie te verkry en het sterk in kompetisie met die Kaapse robbetraan getree. 99) Hoewel Kommissaris
van Goens dan na die afskrywing van Kaapse traan in 1684 in 'n
pleidooi aan die Raad van Indie verldaar het dat (dit) ,comt voor deese
plaets gants niet wel, alsoo zij daer door een reedelycke stuyvertje
zullen comen te missen," en selfs aangebied het orri die traan uit
te voer teenvyf guide per halfaam i.p.v. die gebruiklike.tien guide,
het Batavia vir enige jare nie weer traan aangevra nie. 100) En die uitvoer wat ·later weer plaasgevind het, was veel geringer as die van die
vorige fase101) en baie onreelmatig.102)
Hoewel daar nou 'n aanvraag by die kleinere Oos-Indiese besittings na traan ontstaan het, was dit wisselvallig en as 'n geheel uiters
gering.lOS)
.
Feitlik dieselfde kan gese word van die behoefte aan traan op die
verbyvarende skepe. Hoewel Kommissaris van Goens voorgestel
het : ,men soude oock alle de scheepen soo uyt het vaderlant als
van Batavia hier passerende, en omtrent 50 in getal jaerlYK monterende,
niet verder van traen, dan tot hier connen voorsien, om 't overige
voor haer reyse nodich alhier te suppleeren," het hierdie gereelde
afsetgebied vir die Kaap gesluit gebly. 104) Die ses halfaam lamptraan
u) Dagv. v. v. Rieb., II, p. 378.

Dagv. v. v. Rieb., II, pp. 408-409.
C. 493 : Uitg. Br. ·1652-'61, p. 846.
9 7) Sien Figuur No. 5 en Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
es) C. 521 : Uitg. Br. 1733-'34, p. 21.
99 ) V.C. 36 : Rapp. der Commis.
1657-1764, p. 508 : ,de traen vaten van
hier gesonden bij U Ede halff leedich ontfangen" en ,omdat tot Batavia
de clappus abundant te becomen was."
100) Ibid., p. 509; C. 505: Uitg. Br. 1696-'98, p. 562.
1°1 ) Sien Figuur No. 5 in die oorspronklike tesis.
10 2 ) Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
103 ) Ibid.
.
104 ) V.C. 36: Rapp. der Commissarissen 1657-1764, p. 509.
96)
96 )

. ,l

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

!.

57
wat groot Kompanjies skepe nodig gehad het, is somtyds ook nog
vervang deur raap- en klapperolie en alleen in sekere uitsonderlike
gevalle kon daar gepraat word van ,de swaare behoeftens der passerende
scheepen."105)
Hoewet die plaaslike aanvraag na traan dikwels die enigste was wat
daar bestaan het, was dit 'n aansienlike ·behoefte. Die Kompanjie
het 'n aanmerklike hoeveelheid nodig gehad yir lamplig vir sy garni.,.
soen, hospitaal, slawehuis en buiteposte aan wie dit in die vorm van·
gereelde rantsoene verstrek moes word. 106) En ook die behoefte van
die publiek aan traan het toegeneem, nie alleen weens die toename van
,die bevolking nie, maar ook weens die houtskaarste aan die Kaap
vanaf die uitgang van die sewentiende eeu. Traan het nou die plek
daarvan begin inneem as brandstof en .dit het die aanvraag so vergroot dat die Kompanjie die vaste prys waarteen hy traan aan die
publiek verkoop het, nou meer as verdubbel het.107 ) Alleen in een
ops.ig het daar 'n neiging ontstaan tot vermindering van die plaaslike
aanvraag en \vel toe in 1743 die vervanging van traan deur raapolie
voorgestel is in die lampe van die hospitaal waar eersgenoemde
artikel 'n ,grooten damp en stank in 't huys veroorsaaken." 108)
Vir robbevelle wat aan die Kaap gebruik is vir die maak van tabaksakke, ,robbe velle cussens" en die kooie van die Kompanjie · se
soldate,109) was daar in hierdie jare vermoedelik nog maar steeds
'n betreklik geringe aanvraag. Alleen die laaste jare was daar enige
uitvoer en wel van 'n geringe aantal na Batavia.110)
Die behoefte aan robbevlees in enige vorm het nou totaal verdwyn.
'
Deurdat die Kompanjie in 1684 die robbevangs weer oorgeneem
het, het by die voorsiening in die aanvraag na robbevangsprodukteen wel feitlik uitsluitlik traan-in hietdie jaar 'n belangrike wysiging
plaasgevind. Die vorige jaar moes die Kompanjie f 4000 vir gelewerde
traan betaal aan van Dieden en sy vennoot en nou was die Kompanjie .
van niening dat dit vir horn meer winsgewend sou wees om self die
nodige traan te brand :i11) ,hebben wij voor V Ed1e Hoogh aghtb.
ten alderhoogsten schadelijck G'acht, om niet door d'E Comp. bij
der hant genoomen te werden."112) Hinderpale het hulle egter spoedig
voorgedoen. Nie alleen was daar nie 'n geskikte plek aan die Kaap
om 'n groot hoeveelheid traan te berg nie,U 3) maar die robbe self het
105 )

C. 513 : Uitg. Br. · 1721-'22, p. 77·
C. 12 : Resolutien I7I7-'I8, p. 218 ; V.C. 14: Dagreg. 1696-'98, p.
680.
107) C. 6: Resolutien r686-'99, pp. 297-298 ; C. 68r : Orig. Pl. Bk .. r686I709, PP· 65-66. ,
108) V.C. 36 : Rapp. der Commissarissen 1657-1764, pp. 631 en 638.
109) O.C. r : Vendu Rollen r69I-I7I7, 1701 (No. 17) en 1709; Mentzel,
Beschreibung, I, p. 626 en ibid., Life at the Cape, p. 26.
110) Sien Tabel No. 5 in die oorspronklike tesis.
m) C. 5 : Resolutien r68r-'86, pp. 624-626.
112 ) C. 500: Uitg. Br. r682-'84, p. 751.
118) C. 505 : Uitg. Br. 1696-'98, p. 562.
106 )

5

i.·
;

. 1·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

begin afneem in getalle en kwaliteit. Kl~gtes word nou gehoor dai:
,de robben omtrent dat Eijland (Dasseneiland) in 't Corst veel
· waaren afgevallen" en om 'n verdere vermindering van getalle te ver. hoed, word beveel dat ,men geep. Robben ombrengt, daar weijnig
traan van te branden is op dat inen in tijd en wijlen in geen verlegentheijt van die brandstoffe en geraakt" 114) en ,voor a1 ... dat 'er bij
niemand van't volk eenige jonge, of klijne robben ·geschooten, of
· imders omgebragt werden." 115) Dit moes noodsaaklik 'n vermindering in die opbrengs van traan veroorsaak en die Kompanjie was
dientengevolge verplig om in 1689. die prys w-aarteen die publiek van
horn gekoop het, te verhoog tot een Kaapse guide per mengel. 116}.
Maar dit het in die toestand van sake blykbaar nie baie verbetering
gebring nie, want in 1706 word weer die klagte gehoor ~at ,d'E:
Comp. om Traan verleegen is, en men geen voorraad daar afheeft."117)
Ook in die voorsiening van Batavia het hapering gekom. Mgesien
van die ou beswaar dat kapteins nie die traan vir Batavia wou inlaai
nie omdat die vate aan te veellekkasie onderhewig was,i 18) kon soms
weens bogemelde gehrek aan traan, slegs die helfte van die gevraagde
hoeveelheid oorgestuur word. 119) · Daarby het nog die nadeel gekom
dat die uitvoerprys tot die helfte van sy vorige syfer, te wete
vyf guide per halfaam, verminder het,120) wat 'n plaaslike afset veel
voordeliger gemaak het.
Dit alles in aanmerking geneem, wek · dit geen verwondering dat
Kommissaris Joan van Hoom in 1710 aanbeveel om die vryburgers
,door middelen daar toe te beramen en aante wijlen, den traan self
te laten branden."121) In die volgende jaar word dan ook 'n vyfjarige kontrak gesluit met Simoii van der Stel en Johannes Phijffer
waarby die traanbrandery aan hul opgedra word op voorwaarde dat
hlll jaarliks aan die Kompanjie moet !ewer 25 leer sonder betalilig en
verder 'n maksimum van tien leer teen vier swaar stuiwers per kan.
Die Kompanjie sal hul van gereedskap voorsien, maar die offisiere
van skepe van die Kompanjie sal die reg he om op die eilande te jag.122)
In 1716 egter, voor die verstryking van die kontrak, het die Kompanjie tot die besluit gekom dat dit voordeliger sou wees om self weer
sorg te dra vir 4ie traanbrandery. 123) Aansienlike moeilikheid is egter
spoedig weer ondervind om in die sterk aanvraag na traan te voorsien
en wel veral in die van die Kaapse publiek. So ver het die aanvraag
die aanbod oortref dat a1 in 1717 die gewone prys van traan tot byna
114 )

C. 510 : Uitg. Br. 1710-'13, pp. 268-269.
C. 509 : Uitg. Br. 1707-'09, p. 882.
116
) C. 6: Resolutien 1686-'99, p. 298 en C. 681 : Orig. Pl. Bk. 1686-1709,
PP· 65-66. ·
·
117 ) C. 508: Uitg. Br. 1704-'06, p. 1404.
118 ) V.C. 10: Dagreg. 1684-'86, p. 938.
119 ) C. 510: Uitg. Br. 1710-'13, p. 331.
120 ) V.C. 36 : Rapp. der Commiss. 1657-1764, p. 509.
121
) C. 7 : Resolutien 1700-1710, p. 550.
12
2") C. 8 : Resolutien 1710-'13, pp. 164 en 169-171.
123
) C. 11 : Resolutien 1716-'17, pp. 216-219.
1 6

~ )

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

59

,.

neentien Kaapse guide per halfaam gestyg het.124) Dit is derhalwe
verstaanbaar dat groat onwilligheid sou getoon word (afgesien van
besware in verband met vervoer en bewaring) om traan na Batavia
uit te voer teen vyf guide per halfaam. In hierdie jare is selfs aanmerklike hoeveelhede klapper- en raapolie uit die Ooste ingevo~r
om in hierdie behoefte te help voorsien.1 25)
Dat besef is dat die oorsaak van hierdie onvoldoende voorsi_ening
van traan moes gesoek word in die toenemende skaarste van die rob be,
blyk hieruit dat in 1751 twee of diie opsigters op Dasseneiland geplaas
is om die diere te beskerm teen die gedurige slagting en verjaging
deur die bemanning van passerende skepe. ,Op (so) een baldaadige
wijze" is die robbe deur skeepsvolk verniel ,dat men daar te plaatse
in een Jaar of Drie herwaarts tot groot Nadeel der E. Comp. geen
Traan van belang heeft kunnen Branden."126) Die diere is ook nie
afieen verminder in getalle nie, maar so sku gemaak dat hul van die
eilande·begin wegtrek het. 127) Hoogswaarskynlik egter het die gereelde
vangs ook 'n aansienlike rol gespeel in die vermindering en' verwilde-.
ring van hierdie diere, 'n vermoede wat_gesterk word deur die feit dat
die robbe later in die agtiende eeu a1 skaarser geword het totdat die
vangs eindelik gestaak is.1 2B)
Die geskiedenis van die robbevangs bestaan dus soos gese grotendeels uit die ontwikkeling van die mark van die produkte van die
vangs. Weens die geleentheid tot uitvoer van die velle, was die robbe/ vangs in die aanvangsjare die belangrikste nywerheid waarmee die
Kompanjie selfs dertig uit 'n totale besetting van tagtig129) gedurende
omstreeks vier maande van die jaar aan die werk gehou, het. Maar
die afset in die buiteland het nie lonend geblyk nie en die aanvanklike hoe verwagtinge wat dit gewek het, is spoedig teleurgestel.130)
Teen die helfte van die agtiende eeu sou die bedryf deur slegs ongeveer 'n halfdosyn man (uit duisende) behartig kon word. Maar die
aanvraag na traan het steeds toegeneem, eers van Batavia en toe van
die Kaapse publiek. Daar aan die een kant 'n aansienlike behoefte
aan brandstof bestaan het en aan die ander kant die robbe sterk in
aantal afgeneem het, het die plaaslike prys ·meer as verdubbel. En dit
het-afgesien van ernstige vervoer- en bewaringsprobleme-die uitvoer teen 'n veellaer.prys tot baie geringe hoeveelhede beperk. Hoof.,.
saaklik weens die feit dat hierdie nywerheid heelwat 'kapitaal vereis
het, het dit grotendeels en meestentyds in die hande van die
Kompanjie self gebly.
1

u) Bereken op grond van C.

125 )

126

)

127 )
128)
129 )
180 )

I

I

I I : Resolutil!n 1716-'17, p. 458.
In 1719 bv. word die ontvangs van ses leer klapperolie erken en om nog
20 leer versoek: C. 512: Uitg. Br. 1718-'20, PP·.490-491. Sien verder
o.a. C. 515A: Uitg~ Br. 1725, p. 1055.
C. 43: Resolutil!n 1751, pp. 99-100; ook V.C. 27: Dagreg. 1751-'55,
16 Maart 1751.
'
C. 703 : Mem. en Instr. 1747-'64, pp. 137-141.
Memorie van Egbertus Bergh, in Theal, Belangryke Hist. Dok., Ill,
p. 34·
C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, pp. 349-350.
Vgl. Seal Fisheries (in Encycl. Brit., XX, p. 242).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

HOOFSTUK V.
ROBBEVANGS.
Soos reeds vermeld was die streek waar die volksplanting gestig
is, een van die Suid-Afrikaanse kusdele wat voor 1652 die beste
bekend was. Dit was gelee digby die vermaarde robbegebied van dle
Kaap, wat horn· uitgestrek ~et valiaf Robbeneiland oor Dassenelland
tot by die eilande van Saldanhabaai, 'n robbegebied wat alreeds die
skepe van Europese .nasies-waaronder ook Nederlanders~aarheen
gelok het.1) Dit spreek dus amper vanself dat Jan van Riebeeck,
bekend met di.e robbevangs en ook tot op seker hoogte met die Kaapse
toestande, reeds in die eerste jaar van die nedersetting horn begin
toele het op bogenoemde vangs.
Dit is natuurlik dat hy in die eerste plek sy aaiidag op die nabygelee Robbeneiland sou vestig. In Julie 1652 wend die Kommandeui.
'n vergeefse poging aan om ·op hierdie eiland te land ,om de inspecti~ te nemen van's eilands situatie en gelegenheid, ten einde
metter tijd aldaar robben mogten laten vangen." 2) Maar nadat in
September van dieselfde jaar daarvandaan 'n lewendige jong rob na
die Kaap oorgebring is en gerapporteer is ,dat 4ezelve daar maar.
tamelijk abundant waren," 3) het van Riebeeck horn weer daarheen
begeef om 'n persoonlike ondersoek in te stel. Van die robbe ,die
· daar in groote abundantie vonden, met vrij dik spek op het lijf en
schone dikke vellen," het hy laat vang en afgeslag en die vooruitsigte as rooskleurig beskou. 4) In die volgende jare is egter bevind dat
die robbe wat daar al tot 'n aansienlike mate weggevang is voor 1652,
nou nog verder deur die gedurige aanwesigheid van mense in die
nabyheid, die eiland meer en meer verlaat het. Reeds in 1654 word
die robbe daar nie meer volop genoeg. beskou om 'n spesiale vangs
die moeite werd te maak nie. Dit is dan ook oorgelaat aan die skaapwagters daar 5) wat egter nie in die geleentheid was .om baie te vang
nie ,alsoo daer (in 1655) qualijck in een maent 3 robben op quamen." 6)
Die vangs op Robbeneiland het dus spoedig op niks uitgeloop. 7)
1)
9)

8)

4
5
.

6

)
)

)
7)

Reeds op die eerste tog langs die kus in 1652 blyk dit dat Joris van Spilbergen se Joernaal bestudeer is. Sien Dagv. v. v. Rieb., I, p. 92.
Dagv. v. v. Rieb., I, p. 38.
Ibid., p. 53·
Ibid., p. 54·
Ibid., pp. 322 en 325. ..
·
Ibid., p. 535·
ln 1663 word bv. verklaar dat ,eenige Jaren hel'Waerts geen Robben meer
•.• op de Clippen van't robben Eijlandt gesien noch vernomen en zijn."
(C. 494: Uitg. Br~ 1662-'67, pp. 470-471).
·
60

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

61
'·

Dit was die Dasseneiland-Saldanhabaaigebied met sy hele aantal
eilandjies wat by uitstek die terrein van die robbevangs aan die Kaap
sou word. Toe in Oktober 1652 hierdie terrein vir die eerste keer
ondersoek is> is bevind nie alleen dat die Franse hier die vangs op
'n groot skaal beoefen het nie, maar ook dat die robbe hier nog ,in
ontallike meenighte" aanwesig was. 8) Groot winste op die gebied ~an
die vangs is dan ook in die vooruitsig gestel : ,men ... niet eeJ;ls
en behoeffde te twijffelen off men sal {robbe) .. , in sulckeri grooten
meenichte cunnen. becomen" dat die Kompanjie se onkoste aan die
Kaap daaruit mettertyd ,alleen wel rijckelijck" gedek sal kan word. 9)
Dieselfde jaar a1 is met ·die vangs daar op 'n groot skaal 'n aanvang
gemaak en hoewel daar spoedig daarna geen aanvraag meer was na
robbevelle nie, is die bedryf aldaar elke somerseisoen vanaf Oktober
gereeld beoefen, en wel gedurende meer as twee-derdes van hierdie
honderd jaar deur die Kompanjie self. Alleen vanaf die aanvang
van 1658 tot 1684 en weer van 1711 tot 1716 is dit oorgelaat aan die
vrye Saldanhavaarders .
. Hoewel dit 'n vasomlynde gebied gevorm het, val dit tog duidelik
in twee aparte dele, nl. Dasseneiland en die eilandjies in en by
Saldanhabaai gelee. Omdat eersgenoemde nader aan die Kaap was,
is dit reeds vroeg as die hoofkwartier van die vangs beskou en is daar
'n huis gebou en 'n klein battery opgerig ter beskerming .van die ·
robbevangers en die produkte van die vangs. 10) Hier het die Saldanhavaarder Willem van Dieden dan ook .'n aantal hamels aangehou tot
onderhoud van sy volk. 11) Te· Saldanhabaai is op verskeie eilandjies
robbe gevang, o.a. op Mar'cus..:, Jutten-, Madagasen- en Vondclingeilande12) en die vangs kon gerieflik afgewissel word. Maar die vangs
het a1 vroeg beurtelings plaasgevind in Saldanhabaai en' op Dasseneiland,13) die twee gebiede waar dit gereeld beoefen is tot .omstreeks
die twintiger jare van die agtiende eeu toe die vangs meer bepaald
beperk is tot Dasseneiland.14) Weens die gereelde vangs en verjaging van robbe deur skeepsvolk het hierdie diere teen die middel. van
die agtiende eeu so sku begin word ,dat zij een anderen verblijf
plaats komen te Soeken,. als het Dassen Eijland."15) En hoewel die
vangs van maer en jong robbe nou ten strengste verbied is en opsigters
te Dasseneiland geplaas is om beskerming aan hul teen die matrose te
verleen,16) sou die vangs later daar gestaak moes word en na die eilande
in die mond van Saldanhabaai (veral Vondeling) verplaas wordY)
&) Dagv. v. Rieb., I, p.
9

89.

Ibid., p. 104.
10 ) Dagv. v. v. Rieb., I, p. 401 ; C. 493 : Uitg. Br. I652-'6I, p. 225.
11
) C. 3 : Resolutien 1674-'78, p. 589.
12 ) V.C. 5: Dagreg. r667-'70, p. 152.
13
) oar. v. r. v. Rieb., n, p. 20.
,
14) Vg . C. I7 : Resolutien 1722-'23, p. 130; C. 513 : Uitg .. Br. 1721-'22,
p. 1047·
16
) C. 703 : Mem. en Instr. 1747-'64, p. 8r.
16 ) C. 509 : Uitg. Br. 1707-'09, p. 882 ; C. 5IO : Uitg. Br. I7IO-'I3, p. 269;
C. 703 : Mem. en Instr. 1747-'64, p. I37-141.
17 ) Mentzel, Beschreibung des Vorgebirges, I, p. 99·
)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

I

I

Maar weens die sterk vermindering van die robbe teen die uitgang
van die agtie:nde eeu sou die vangs ook daar opgegee moet word. 18)
Tervryl reeds a1 in die tyd van Jan van Riebeeck die ondersoeking
. van St. Helenabaai as moontlike vanggebied aanbeveel is,U) was die
ontdekking van nuwe gebiede een van die oogmerke waarmee die
~ hoeker ,De Bode" in 167jlangs die weskus uitgestuur is. Instruksies
is gegee dat vanaf St. Helenabaai ·a1·1angs di~ kus gehou moes word
en dat hu1 ,,naauwkeurig (moet) ondersoeken wat bhaijen en Eijlanden daar omtrents te vinden zijn, en ook Letten of daar·ook goede
gelegentheijt tot versameling van Traan is. " 20) Die Saldanhavaarder
Willem van Dieden het as deskundige dan ook meegegaan. Hoewel
op hierdie tog op 26° 36' 'n eiland ontdek is wat ,beeter 't Nuw
·Robbeneylandt genaemt (mach) werden, alsoo die hier met duysende
in overvloet sijn," 21) is die kus o:nherbergsaam bevind en die land
dor en kaal. Na hierdie afgelee eiland op die weskus sou dus nie gemaklik vaartuie afgestuur kon word vir die robbevangs nie.
Maar ook in die waters oos van Kaappunt is met 'n eiland waarop
robbe aanwesig was, kennis gemaak en wel in 1687 toe die Kommandeur Simon van der Stel dit nader ondersoek het. Hierdie eiland
-waaraan toe geen naam gegee is nie-is so oordek met robbe bevind
dat die volk wat aan land gegaan het· om 'n paar te vang, skaars hu1
voet kon neersit, ,springende de robben met su1cke menigte in zee,
dat de schuyt int aa:nkomen niet bekwamelijck drijven konde" toe
hu1 begin om enige daarvan dood te .slaan:22) Dit was waarskynlik
hierdie eiland waarna Kaptein Bergh in 1711 vervrys het toe oorweeg
is hoe om genoeg traan te brand om in die plaaslike aanvraag en die
van Batavia te voorsien. Volgens Bergh se mening sou daar genoeg
traan.te brand wees, en Kommissaris de Vos het aanbeveel dat hierdie
kwessie in oorweging· geneem moes word. 23) In hierdie periode is
daar egter geen gereelde robbevangs beoefen nie.
Hoewel die kuste oos en wes van die Kaap goed bekend was en ook
kennis gemaak is met eilande waar robbe verkrygbaar was, het tog
geen uitbreiding van die terrein van die vangs plaasgevind nie buitekant die gebied waarin die vangs a1 in 1652 beoefen is. Die rede
hiervoor moet gesoek word in die omstandigheid dat terwyl die
Dasseneiland-Salda:nhagebied 'n uitnem<mde en gerieflike robbevangterrein was, die gesteldheid van ander gebiede in hierdie opsig ongunstig was. In eersgenoemde terrein was die eilande gerieflik byniekaar gelee en kon die vangs afgewissel word ; gereelde winde het
hierdie kusdele binne bereik van Tafelbaai gebring; die feit dat die
beskutte en visryke Salda:nhabaai by uitstek die visvanggebied was en
18)

Memorie van E. Bergh in Theal, Belangryke Hist. Dok., Ill, p. 34·
J. v. Rieb., II, p. 20. ·
C. 701 : Mem en Instr. 1673-'85, p. 120.
Molsbergen, Reizen in Z.-A., I, p. 130.
V.C. I I : Dagreg. 1687, pp. 493-494·
C. 8 : Resolutien 1710-'13, p. no.

u) Dagv. v.
20 )

21)
22)
23)

!I
I

~

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

die visvangs en robbevangs hand aan hand gegaan het, het ook sy rol
gespeel ; maa:r dit was vera! die essensiele faktor in die robbevangs,
nl. 'n genoegsame en konstante aantal robbe, wat hierdie gebied die
uitverkore terrein gemaak het. Die nadele wat daar bestaan het,. so os
onherbergsame kuste, gebrek aan water en uitbuiting van die vangs
deur vreemde bemannings, was tot 'n groot mate verbonde aan alle
robbevanggebiede op die Suid-Mrikaanse kus. Aan die ander kant,
hoewel ander eilande waarop robbe aangetref is, bekend was, ;w:~s. hul
te afgelee en ver versprei om in hjerdie tyd 'n winsgewende vangs
daar op te !ewer. Met die uiters swak vaartuie wat aan die Kaap
dikwels die enige was wat tot beskikking van die b~dryf gestaan het,
kon nie aanmerklike afstande in die berugte stormagtige waters op
'n onherbergsame en gevaarlike kus afgele word nie. Toe dus die
aantal robbe op die ou terrein sterk begin verminder het, was daar
weens· die armoede van die Kaapse kus aan eilande, wat onontbeerlik
is as toevlugsoord vir robbe, nie geskikte gebiede aanwesig waarheen
die jag uitgebrei sou kon word nie. Instede ':'an verruiming word
die terrein dus meer en meer beperk totdat die bedryf uiteindelik sou
gestaak word.
In 'n agteruitgaande bedryf kon daar weinig sprake wees van 'n ontwikkeling in die metodes van vangs. Met weinige wysigings sou aan
die ou metodes vasgehou word.
Met die oog op die ervaring in die Vaderland opgedoen met die
robbevangs in die Noordpoolstreke, is 'n voorstel gemaak dat iemand
wat kennis van robbevelle en die vangs ter plaatse het, na Nederland
gestuur sou word om in die beste tegniek onderrig te word, want
aangesien aansienlike uitgawes gemaak word, moet die beste produk
gelewer word. Die persoon kon dan ·persone geoefend in die ·afslag
van die velle in diens neem. 24) Omdat die Franse wat vir enige jare.
die robbevangs aan die Kaapse kus kom waameem het, as meesters
in hierdie bedryfbeskou is, 25) is soos reeds vermeld pogings aangewend
om van hul inligting te verkry. So het hul dan algaande en met heelwat
proefnemings 'n metode van vangs en bewerking van die produkte
ontwikkel.
Wat die vangs self betref, is gewag totdat die robbe hul verskyning op die land gemaak het om aan te teel , wanneer (hul) tot midden
op 't eylalidt bij hondert duijsende opcomen." 26) en dan gemaklik
van die see af weggekeer kon word. Maar toe velle die belangrikste
produk was, moes ook 'n tyd van die jaar gekies word wanneer hul
die beste sou gedroog kan word. En omdat bevind is dat 'n seisoen
beginnende met .<;>ktobermaand, die beste aan hierdie twee vereistes
voldoen, het dit heel vroeg 'n vaste gebruik geword om ongeveer hierdie maand te begjn met die vangs wat dan ria gelang van omstandig24) Dagv. v. v. Rieb., I, pp. I74-I75·
25) Ibid., p. 266.
86 ) Ibid., pp. 405-406.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

hede vir 'n korter of !anger tyd sou aanhou. 27) Toe die robbe later
begin afneem in getalle, is nog strenger aan hierdie gebruik vasgehou om die diere nie te sku te laat word nie en nog verder in getalle
te laat verminder nie.
Aanvanklik is robbe gedood deur hul op die kop te slaan met
·knuppels versterk met ysterbande om te voorkom dat die hout sou
splyt. 28) Maar. tussen die sewentiger en tagtiger jare van die sewentiende eeu het hier 'n verandering ingetree en is hul voortaan deur die
wildskutte geskiet. 29) Vermoedelik is hierdie wysiging aangebring
omdat die robbe wat voorheen so mak was dat hul nie wou padgee
nie, later weens die gereelde vangs en verjaging deur matrose so wild
geword het, dat moeilik tot digby hulle genader kon word. Dat hierdie diere gevaarlik kon byt moet egter waarskynlik ook hierby in
aanmerking geneem word.
By die bereiding van velle is spoedig 'n vaste metode gevolg. Die
eerste stap was om die vel met vilmesse af te slag. Eers is die bene
eenvpudig afgesny, maar toe bevip.d is dat daardeur te groot gate in
die vel gemaak word, is die vlees uitgehaal. Later is egter weer bevind
dat hierdie beendele te veel onderworpe was aan bederf en het die ou
metode weer in gebruik gekom. 30). By die sogenaamde ,moffevellenkens" is die vlees en vet ook netjies uitgehaal en wel deur die
kleintjies voor by die nek, pens en stert oop te sny. 31) Nadat die rob
gevil was, is die oorgeblewe vet op skraapbanke met skraapinesse
verwyder en die· skoon vel dan (volgens Franse gebruik) met agtien
houtpenne uitgestrek om droog te word. 32)
Traan is verkry deur die spek van die vlees af te slag, dit in traanketels uit te brand en in ,traen ofte ,coel backen" op te vang waar dit
afgekoel en gesuiwer is. In die eerste seisoen is die robbespek na die
Kaap vervoer en daar in die redout ,Traenenburgh" uitgebrand, wat
o.a. vir hierdie doel opgerig is op 'n hoe duin digby die mond van
die Soutrivier. 33) Maar vanaf die tweede jaa~ is die traan op die eilande
self gebrand in 'n ,keetel (of ketels) die aldaar fomuijs gewijs is gemetselt."34) en met hout wat meegeneem is. Vandaar is die traan
dan oorgevoer na die Kaap in vate van verskillende groottes.
In die robbevangs as 'n agteruitgaande bedryf wat teen die uitgang
van die agtiende eeu sou verdwyn, kan weinig ontwikkeling verwag
word. Vera! weens die ongunstige natuurlike omstandighede vir hierdie. tydperk, was daar geen uitbreiding van terrein nie buitekant die
aangewese gebied wat reeds in die eerste jaar in gebruik was. Inteendeel was daar 'n beperking van die vanggebied. Ook die vangmetodes
het feitlik onveranderd bly voortbestaan.
27
28

)
)

29 )
30
31
32

33

)

)
)

)
34
)

Vgl. ibid., p. 509.
Ibid., p. 90.
Vgl. V.C. 9 : Dagreg. r68o-'83, p. II56; C. 429 : Ink. Br. 1707-'08,
p~ 646.
C. 409 : Ink. Br. r649-'6o, p. 374·
C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 584.
Vgl. Dagv. v. v. Rieb., I, pp. 173, 394 en 562.
Ibid., p. I7I ; C. 493 : Uitg. Br. r652~'6r, p. 63.
C. 702 : Mem. en Instr. 1686-1722, p. 573·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

HOOFSTUK VI.
WALVISVANGS.
In die honderd jaar onder behandeling was die walvisvangs ~an die
Kaap van uiters geringe ekonomiese betekenis. Aangesien daar slegs
vier walvisse in hierdie tyd gevang is-ongetwyfelq veel minder as
voor die stigtiiig van· die volksplanting-kan daar geen sprake wees van
'n gereelde uitoefening van die bedryf nie. Die geskiedenis van die
walvisvangs in hierdie jare is dan ook slegs die geskiedenis · van die
verskillende skemas wat op tou gesit is en die oorsake van htil mislukking.
Soos voorheen vermeld, was Europese nasies nie alleen reeds v66r
1652 bekend me.t die feit dat walvisse in die wintermaande volop was
aan die, Suid-Afrikaanse kuste nie, maar is by tye ook die vangs daar
gereeld waargeneem. 1) Die Nederlanders was die eerste ter plaatse.
Voorts, aangesien omstreeks die helfte van die sewentiende eeu die
bloeitydperk van die Nederlandse. walvisvangs in die Noordpoolwaters 'n aanvang neem, sou ons verwag dat die by die hand neem van
die walvisvangs in die ryk Kaapse waters oorweeg sou word.
Deur Jansz. en Proot is dit ook in hul ,Remonstrantie" as 'n winsgewende bedryf in die vooruitsig gestel, en in sy aanmerkings hierop
het .J an van Riebeeck, die toekomstige eerste kommandeur van die
Kaap, verklaar dat hy kans sien om die walvisvangs aldaar op 'n ·
voordelige wyse vir die Kompanjie te beoefen. 2) Van Riebeeck was
ook bevoegd om oor die walvisvangs 'n opinie uit te spreek want hy
het ondervinding daarvan opgedoen in feitlik die enigste leerskool wat
in hierdie jare daarvoor bestaan het, te wete die walvisvangs te J an
Mayeneiland en Spitsbergen. 3) Met die oog op die walvisvangs daar
het hy dan ook aan die Kaap aangekom , versien wesende . . . met
... sommige gereetschappen tot walvis ... vanghste." 4) Die feit dat
die Nederlands-Engelse oorlog van 1652-1654 toe aan die gang was,
wat die prys van walvistraan laat styg het, was 'n verdere sterk aansporing om die vangs by die hand te neem as 'n bron van wins ter dekking van die onkoste verbonde aan die Kaap. Hierdie jare word
egter gekenmerk deur die besonder wisselende en onsekere vooruitsigte van die walvisvangs.
Aanvanklik het J an van Riebeeck die vooruitsigte as baie roos- ·
kleurig beskou, ma~r die onmiddellike by die hand neem is ver1) Vgl. Vedder, Die Voorgeskiedenis ·van Suidwes-Afrika, p. 7·
2

)

3)
4

)

Sien p. 17.
Vgl. Molsbergen, Jan van Riebeeck, pp. 61-62.
C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 6 (No. 4, 13 Mei 1652).
65

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

66
hinder deur tydelike faktore. ,Na alle apparenti~" skryf hy reeds
op 13 Mei, ,uijt die (walvis-) vanghst's Comps. liier doende oncosten
metter tijt alleen wel mochte goet gemaeckt worden." 5) Gedurende
die eerste winter was Tafelbaai gedurig vol walvisse ,die ... zoo
.
mak scheenen, dat zij ligt zouden te vangen zijn." 6) Maar ,doordien
wij nog te veel ander nodiger werk onder handen hebberl" wat die
beskikbare volk se volle aandag vereis het, sowel as weens die ontbreking van genoegsame walvisvangs-, traanbrandery- en .traanbewaringsgereedskap, moes 'n meer geskikte tyd afgewag word~ 7) · Dit .
was nou juis die eintlike baanbreekmaande waarin nie alleen _vir die
mees noodsaaklike verversings vir die Kompanjies skepe gesorg Il).oes
word nie, maar ook fortifikasies en ander onontbeerlike geboue opgerig moes word. In hierdie tyd sou dus beswaarlik arbeidskragte vir
ander minder essensiele doeleindes opsy gesit kon word. Voorts was
die walvisvanggereedskap wat rileegeneem is, nie toereikend nie en
bowendien gebrekkig. Die Kaap was van slegs twee ,biscaijse sloepe"
voorsien en hul was so swak uitgerus dat met hu1 'n walvis nie gevang
kon word nie. Nog twee goeduitgeruste sloepe moes dus vanuit die
moederland toegestuur word. 8) ·Maar dit was veral traanbrandery- en
bewaringgereedskap waaraan daar 'n aansienlike behoefte was. Uit
· Nederland moes eers vaatwerk, materiaal vir die traanbakke, vir die
traanoonde veral 'n groot hoeveelheid bakstene, en voorts pype wat
die traan oor die koelbakke moet lej, yerkry word. 9) Ook is getrag om
uit die retoerskepe die nodige vaatwerk op te doen.
In tussentyd is alles in werking gestel om die walvisvangs by die
hand te m!em. So word in Augustus 1652 besluit om die bemanning
van die passerende skepe aan land 'n hand te laat bysit om die fort te
- voltooi en ,de walvis vangst ... te spoediger ende vroeger bijder
handt mochte genomen worden." 10) In Oktober word besluit om die
redout , Traenenburgh" by die Soutrivier te bou ,om bij de walvis
vangers ende traencokers beseth ende bewaert te worden" eil vanwaar
ook ,eene bekwame uitkijk na de walvisschen . . ., die de baai mogten
inkomen" sal wees. Daar sou die stank en rook wat met die traailbrandery gepaard gaan geen · onplesierigheid en siekte veroorsaak
nie. 11) Hierdie stellige verwagting dat die vangs spoedig in aanvang
sou kon neem, is ook gesterk deur die omstandigheid dat in Januarie
1653 Saldanhabaai ,doorgaens soo machtige vol walvissen'' bevind
is ,dat te verwonderen ware."12)
Twee of drie maande daarna egter begin die praktiese ondervinding
van werklike toestande aart die Suid-Afrikaanse kus die aanvanklike

.

5)

lbid., p. 13 (No. 4).
Dagv. v. J. v. Rieb., I, pp. 27, 37-41, 45-:-48.
7) Dagv. v. J. v. Rieb., I, pp. 22 en 38.
8 ) Ibid., p. 22; C. 493 :
Uitg. Br. 1652-'61, pp. 13 en 16.
9) Ibid., p. 38;
Ibid., pp. 12-13 (No. 4, 13 Mei rll52).
10 ) C. r : Resolutien 1652-'63, p. 13 (13 Aug. 1652, No. 7).
11 ) Ibid., p. 23 (2 Okt .. 1652, No. ro).
12 ) Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 172·; sien ook pp. 184 en 194.
6

)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

:..

I

I

!

I

i

oordrewe optnmsme van van Riebeeck te temper. Vireers het
reeds gemelde belemmeringe hul nog sterker laat geld. Verskillende
faktore het die voltooiing van die fort vertraag. Hul het een van die
twee slofpe verloor. Nog meer en beter vanggereedskap word nodig
geag. Weens ,die vlak water digby die strand word bevind dat walvisse nie daar beheer kan word nie, maar in die oop baai, en daarvoor
is 'n vaartuig van ten minste die groott~ van 'n galjot onontbeerlik.
Voorts, is daar groot gebrek aan bergplekke en vate vir die .traan,
en veral aan boustowwe om steenbakke onder die grond te bou.13)
Maar van Riebeeck self moet nou ook beken dat sy vroeere verwagtings
te rooskleurig was en dat ernstige moeilikhede in die weg staan van 'n
suksesvolle vangs : ,edoch mijns gevoelens ... sal ... (die walvisvangs) ... vermits die harde winden hier weijnigh cunnen beschicken,
ende met al te grooten prijckel vermenght wesen. " 14) Die walvisse
wat bier in die wintermaande volop is, sal ,na ogenschijn redelijck
facil . . . te becomen wesen als 't hier niet al te hard en woeij, waer
door de sloepen met volcq ende al verdrijvende ofte van de visschen
uijt de baij gesleept wordende souden quijt raecken."15) En hierdie
risiko is so aansienlik ,datter qualijck sal behoeven aengedacht te
worden, sullende misschien van de robben, sonder prijckel ende met
minder oncosten, so veel (traan) wel te crijgen wesen als ... nodigh
wesen sal."16) Van nou af sou die robbevangs dan ook die behoefte
aan traan gedeeltelik voorsien en dus tot 'n mate die walvisvangs
vervang.
Teen die helfte van ·1653. het die vooruitsigte van die walvisvangs
weer aanmerklik verbeter. Nie alleen was die baai weer vol walvisse
nieP) maar die weer was gunstig vir dievangs. Van Riebeeck kon dan
ook aan die Kamer Amsterdam skrywe dat ,de walvis vanghst verleden
jaer U. Ed. affgeraden vermits de harde winden, bevinden dat sal
\
cunnen 1:1engehouden worden, alsoo desen jaare een seer sacht ende
bequaem saijsoen van weer ende wint\ hebben gehadt." 18) Ook sy
vorige bewering dat die robbevangs genoeg traan sou kan lewer, word
nou gewysig ten gunste van die walvisvangs: ,van de robben, 'sal
wel redelijck partije traen te becomen wesen: maer den walvis soude
_vrij wat meer soden aen den dijck brengen."19) Daar is egter nog
'n groot gebrek aan gereedskap en veral aan biskaaise sloepe waarvan
ook die tweede een verongeluk het en ons ,tegenwoordich daer van
heele destituijt sijn." 20) So goed het die kanse van die vangs nou
weer gestaan dat sonder om te wag op die sloepe 'n. ander vaartuig
ingerig is vir die bedryf. 2
1)
.

13
)
14
)
15)
16)
17

)
18
)
19
)
20

)

21 )

Ibid., p.
C. 493 :
Ibid.
Ibid., p.
Dagv. v.
C. 493 :
Ibid.
Ibid., p.
Ibid.,. p.

201 ; C. 493 : Uitg. Br. 1652-'61, pp. 55-58 (No. 12).
Uitg. Br. 1652..;'61, p. 56 (No. 12).
58.
v. Rieb., I, pp. 222, 225 en 239·
Uitg. Br. 1652-'61, p. 173 (No. 25).
224 (No. 38).
238 (No. 42).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

68
In Maart 1654 het egter 'n gebeurtenis plaasgevind wat van Riebeeck
en die Here XVII tot nadenking sou .stem. By die opspoeling van
'n dooi walvis in Tafelbaai is vir die eerste keer met die suidelike vorm
(Balaena australis) van die Noordkaper van die Noord-Atlantiese
Oseaan nader kennis gemaak. Hoewel dit bevind is , van grootte
ende fatsoen als Noortcaper walvis," het dit sulke klein baleine gehad
dat ,de grootste qualijck soo cloeck als de lichste in Groenland vallen"
en voorts was dit maar ,~redelijck dick van speck.".22) · Hier ·kom dan
nou 'n oorweging vir die eerste keer te berd_e wat daartoe sou hydra
dat finaal van di~ walvisvangs .in van Riebeeck se tyd afgesien is.
Maar nieteenstaande hierdie ontm?ediging het die vooruitsigte
van die vangs nog verbeter. Hierdie winter was· Tafelbaai weer
vol walvisse en die weer weer gunstig.23) Voorts was die Kaap nou
van twee walvissloepe voorsien en sou binnekort vier meer uit Nederland gestuur word, tesame met die nodige vanggereedskap. Maar wat
die bewaring betref, het die Here XVII en die Kamer Amsterdam
verklaar dat die ou vate van die uitVarende skepe vir hierdie doel
gebruik moes word en ondersoek ingestel moes word. of vasgestampte
gate in kleigrond nie aan die Kaap hiervoor sal beantwoord nie. 24)
Die laaste skrywe van van Riebeeck het egter die Here Meesters in die
moederland sover oortuig van die moontlikhede van die vangs dat ·hul
besluit het, ,omme een preuve ·te nemen en tesien wat den walvis
vangst aldaer soude mogen beschieten." 25) En om hierdie proef te
doen het hul begin om eindelik in 'n onontbeerlike vereiste van die vangs
te voorsien, te wete geoefende harpoeniers. 26) Terwyl die Here
XVII aanvanklik die uitstuur .van twee of drie beoog het, word later
egter van: die Amsterdamse Kamer verneem dat slegs een ,die hem
op de walvisvanghst wel verstaat en een ·goet harponier is" na die
Kaap sal ga~. 27 )
Maar met die aanvang van 1655 het die vooruitsigte plotseling
baie swak geword. Hoewel ander toestande in verband met die vangs
belowend gebly ·het, het die mark vir traan-'n uiters belangrike
produk-feitlik verdwyn. Terwyl nou verneem is dat Batavia nie
meer Kaapse traan nodig het nie, sou die traan. nie in die swaar en
rykbelaaide retoerskepe na Nederland uitgevoer kon word nie. Nie
alleen het die ruimte ontbreek nie, maar op die lang reis en in die warmte
van die ewenaar sou die lekkasie aansienlik wees en die kosbare ladings
bederf. En omdat Groenlandse traan nou ook weens die vrede met
22

23

)

)

24

)
25
)

26 )

27

)

Dagv. v. Rieb., I, p. 318.
Ibid., pp. 350-352 en 356-357.
C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, pp. 208 en 304 (Nos. 48 en 6r).
C. 409 : Ink. Br. r649-'6o, p. 208 (No. 48).
Dat dit ook 'n emstige stremming irt die walvisvangs was, blyk uit die
,,Reise nach Java" van Merkleirt (wat irt April 1653 van die Kaap vertrek het) waar hy verklaar ,sie haben ... zu meiner Zeit noch keinen
gefangen gehabt ; denn dazu gehoren sonderliche Instrument und Leute,
die Wissenschaft haben, damit umzugehen" (p. no). Sien ook Dagv. v.
J. v. Rieb., I, p. 352.
C. 409 : Ink. Br. r649-'6o, pp. 208 (No. 48) en 303-304 (No. 6r).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

69
Engeland vir 25 tot 30 gulde per quarteel in die Nederlande te koop
was, sou dit nie die uitstuur van 'n spesiale vaartuig daarvoor reg~
verdig nie. · Onder hierdie omstandighede meen van Riebeeck dat die
walvisvangs aan die Kaap nie sal rendeer nie en hy wag op die opinie
van die Here XVII voor daarmee 'n aanvang gemaak word. 28) Toe
ook nog kort daarop van die moederland vemeem word dat die
. harpoenier. wat uitgestuur sou word, die diens opgegee het, het dit
geskyn asof die moontlikhede van die walvisvangs a!ln die Kaap in
hierdie jare sy nekslag toegedien is. 29)
Hoewel walvisse te Saldanhabaai, Tafelbaai en die naburige waters
,overal bij duysenden" aangetref is, en die vier gevraagde walvissloepe ook in 'n goeie toestand ontvang is, het van Riebeeck dus
geduldig gewag op die bevele van die Here XVII. 30) Dit is kort
daarop ontvang en het weer die hoop laat oplewe dat die walvlsvangs
tog as winsgewende bedryf beoefen sou kon word : ,hoewel het
senden van traan Ul. door den generael en raden uijt Indien affgeschreven wordt soo verstaen wij evenwel dat Ul. daeromme het vergaderen van de traen niet sullen hebben te staacken maer daerin te
continueren want bij aldien daervan eenige quantiteijt souden cunnen
becoinen worden meenen wij dat het d'oncosten soude cunnen aff
werpen en goet maecken."31) Ook die moontlikheid van die uitstuur
van 'n spesiale vaartuig om die traan oor te voer, word voorgehou. 32)
Maar van Riebeeck was nou oortuig dat die bedryf aan die Kaap
nie winsgewend sou wees nie en in 1656 sit hy sy argumente weer
breedvoerig uiteen aan die Here XVII. Eerstens maak hy 'n berekening van die groot uitgawe wat dit vir die KQmpanjie sou meebring.
Terwyl ten minste drie sloepe beman deur agtien man benodig sal
wees vir di~ vangs self, sal nog 22 vereis wees vir die bewerking van
die walvis en sy traan. En aan hierdie volk sal jaarliks/7,500 aan lone
en voedsel betaal moet. word. Stel daarteenoor die feit dat die traanla,ding van die spesiale vaartuig op sy meeste ook /7,500 in prys sal
behaal dan ,cunnen wij qual. raden te ware gecalculeert wierd soo
veel profijt aen den traen vast te wesen."33) Hy is gewillig om 'n
proefneming te maak met die walvisvangs, maar die Kaap is nie voor. sien van 'n vaartuig groter as 'n galjot nie en allerhande onkoste
sal verbonde wees aan so 'n proefne~g. Die robbetraan wat
feitlik as 'n byproduk van die velle geproduseer word, kan in
genoegsame ·hoeveelheid vir die .Kaapse nedersetting verkry word,
en dit ·sonder ,merckelijcke costen." Indieli die bewindhebbers
egter nogtans besluit dat die vangs by die hand gen:eem moet word,
28

)

29 )

30)

31 )
32

)
33 )

c.

493:
108).
C. 409 :
C. 493 :
C. 409 :
Ibid.
C. 493:

.

'Uitg. Br. 1652-'61, pp. 342 (No. 93), 349 (No. 94) en 389 (No.
Ink. Br. '1649-'6o, p, 319 (No. 65).
Uitg. Br. 1652-'61, p. 464 (No. 127); Dagv. v. Rieb., I, p. 504.
Ink. Br. 1649-'60, pp. 479-480 (No. 95).
Uitg. Br. 1652-'61, pp. 524-525.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

sal uit die ooryloed van walvisse, veral in Saldanhabaai, in hierdie
tyd van die jaar 'n goeie hoeveelheid traan verkry kan word. 34)
Die Goewemeur-generaal en ·Raad van Indie het horn ook volkome
gelyk gegee en onomwonde verklaar : ,;wij van advijs souden zijn,
dat werck aen een zijde te stellen en om Importailter saecken, te
dencken." 36) En eindelik het ook die Here XVII, en hierdie keer
op grond van die swak gehalte van die suidelike Noordkapet en sy
traan : ,de wijle ons berigt wort dat daer niet als cleijne .magere
vissen vallen, daer weijnich traen van te becomen en buijten ·des
oock niet seer goet is,"-beveel dat die walvisvangs aan die Kaap
vireers nie beoefen moes word nie. 36)
'
Hoewel bierdie eerste walvisvangskema in die tyd van van Riebeeck
vir vyf jaar aan die lewe gebly het en baie gereedskap daarvoor uitgestuur is,37) is in hierdie tyd, nie eers een enkele poging aangewend
om 'n walvis te vang nie. En dit was ook van Riebeeck self wat,
toe hy ondervinding van die plaaslike toestande opgedoen het, die
Here XVII afgeraai het om die bedryf te beoefen. Hoofsaaklik is die
mislukking toe·te.skryf eerstens aan die swak gehalte van die suidelike
Noordkaper en sy traan, en in die tweede plek aan die gebrek aan 'n
mark, buitelands sowel as plaaslik. Terwyl aan die Kaap self robbetraan in alle behoeftes voorsien het, het die traanafset te B_atavia
opgehou om te bestaan en die daling in prys van Groenlandse traan in
Nederland na 1654 die oplossing van die reeds besonder moeilike
vervoervraagstuk pog moeiliker gemaak, wat dan ook die moontlike
mark aldaar uitgeskakel het. Die betekenis· van hierdie eerste skema
le veral daarin dat nou vir die eerste keer al die stremmende faktore
wat met latere skemas en pogings weer te voorskyn sou tree, duidelik
aan die lig gebring is.
Aangesien die Kompanjie in hierdie jare van die· walvisvangs afgesien het, is dit nie vreemd dat die eerste poging tot die vangs deur
'n partikuliere hoeker gedaan is nie. In die kontrak wat die eienaar
van hierdie vaartuig met die k.ompanjie aangegaan het om in Tafelbaai verlore ankers op te vis, is ·hy toegelaat om 'n hoeveelheid traan
te versamel ten eie bate. 38) En in die laaste wintermaande van 1663
het hierdie hoeker L'Emperiael in Saldanhabaai die vangs' ondemeem
met behulp van 'n vry traanbrander. Hoewel sewe walvisse geharpoeneer is, het vyf ontsnap en .ook tw~e harpoene meegeneem.
Die spek van die orige twee is· daarop afgeslag en geberg in die hoeker
totdat die traan later. op Schapeneiland in die baai uitgebrand kon
34 )
36

)

36)

·

37 )

38)

Ibid., p. 526.
-.
C. 409 : Ink. Br. 1649-~60, p. 539 (No. 105).
Ibid., p. 590 (No. II4). Vgl. ook Nieuhof, Zee en Lant-Reize, p. ro :
,In de Tafelbay onthouden zich vele walvisschen : daer van men in't
eerste zeer goede hope h;ld, om traen van te kooken, doch men heeft
door ervarentheit bevonden, dat die te mager zijn, en geen voordeel daer
van te trekken is;" ook Schreyer, Reise nach dem Kaplande, p. 56.
Vgl. die aanmerking van ,de voorbarige brouketels en walvisvangsttuijg" (C. 495 : Uitg. Br. r668-'7r, p. 10).
C. 410: Ink. Br. r66o-'68, pp~ 362-365.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

71

word. Hieruit is twintig kartele verkry en opgeslaan in .vate voorsien
deur die Kaapse regering. Hierdie walvisvangs sowel as die visvangs in dieselfde baai, het die bemanning van die hoeker dan die
visseryvooruitsigte aldaar besonder . rooskleurig laat skilder met hu1 .
verklaring dat hu1 ,op dat reijsie in soo korten tijt, en met soo geringen
arbeijt meer voordeel behaelt ·hebben, ·als haer van te vooren selffs
wel cunnen jnbeelden."39) Hierdie enkele poging tot die vangs het
dus aan die lig gebring die ID:Oontlikhede van die Suid-Mrikaanse
walvis waarvan tot op daardie tydstip aan die Kaap nie gebruik gemaak
is nie.
.
.
Hoewel byna dertig jaar sou verloop voordat weer 'n poging tot
die walvisvangs aangewend sou word, 40) was die Kaapse regering
altyd tot op 'n sekere hoogte ·gereed om dit weer spoedig by die hand
te neem. Nog steeds word gereedskap ,tot den walvisvanck" in
sy pakhuise reggehou. 41) Voorts word die moontlikhede van die
walvisvangs gedurig voor die oe van die Kaapse owerheid gestel
deur die aantreffing van groot getalle walvisse in die Kaapse waters
. en die verskyning af en toe.· selfs in Tafelbaai van , ontallijcke
meenigte." 42) In hierdie jare het ook heel party hiervan op die kus
van Tafelbaai en omstreke gestrand en opgespoel, waaruit somtyds
ge~inge hoeveelhede traan gebrand is. 43) Dit was dan ook die opspoel
van drie Noordkapers in 1684 en die verkryging daaruit van ,68 halfamen uyttetmaten schoonen traan " wat Simon van der Stel die
moon.tlikhede van walvistraan laat insien het: ,'t ware te wenschen
dat wy tot ontlastingli van de Caapse ongelden op soodanige manier
wat veel van dat vischveth boven de ordinarii quantiteijt robbentraan, die nergens na soo deugtsaam schijnt als deese p-aan, om India
daar van wat rijckelycker ·, te cunnen provideeren conde . magtig
werden." 44) ·En aangesien traanbranderygereedskap nou ook vervaardig is, 45) kan ons verwag dat hierdie. vooruitstrewende Korinnandeur
nie altyd tevrede sou wees om walvistraan ,op soodanige manier"
te verkry nie, maar die vangs self by die hand sal neem.
Dit het dan ook geskied met spesiaal uitgestuurde sloepe en
harpoeniers in die wintermaande van 1692 en 1693 toe viermaal
jag gemaak is op die Noordkapers in Tafelbaai, drie togte waarvan
Simon van der Stel persoonlik meegemaak het. In Augustus 1692
het. die eerste plaasgevind en hoewel ,een derselver met harpoen en
lens wel dapper doorregen" is en 1;1a alle waarskynlikheid gevang sou

\

!.

f

l

39 )
40)
41 )
'

42 )

43 )
44 )

46

)

C. 494 : Uitg. Br. 1662-'67, pp. 471-472. Sien ook V.C. 4: Dagreg.
1662-'66, pp. 426, 439, 442-443 en 454-455·
Hier word die. vangs van 'n kleintjie deur skeepsvolk in 1667 buite rekening
gelaat. Sien Herport, Reise nach Java 1659-1668, p. 169.
V.C. 8: Dagreg. 1677-'79, pp. 280 en 458; V.C. 7: Dagreg. ·1674 en
1676, p. 296.
V.C. 8 : Dagreg. 1677-'79, p. 316; V.C. 6 : Dagreg. 1671-'73, pp. 140141.
!
Vgl. V.C. 6 : · Dagreg. 1671-'73, pp. 136-139 en 387-390.
V.C. 10: Dagreg. 1684-'86, p. 356.
Ibid., p. 354·

•
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

72

geword het, het 'n sterk opkomende noordwestewind die vangers
verplig om die tou af te kap en veiligheid by die land te gaan soek. 4 6)
Omdat hul nie gedurf het om die walvisse ,bij dit veranderlyk weer"
buitekant die baai te agtervolg nie, het die volgende tog in Mei 1693
·gedaan, ook mislukY) In Julie het Simon van der Stel eindelik
daarin geslaag om 'n Noordkaper aan land te bring, dog was verplig
om ,nog een ander en veel grooter" weens ,d' opkomende avond"
los te laat. 48) Sy laaste tog spoedig daamtt toe hy , wederom met
eenige chaloupen op die rhe~' uitgevaar het, het niks opgel~wer nie. 49)
Hierdie doelbewuste poging van Simon van der Stel om die walvisvangs by die hand te neem sou dan ook die laaste wees wat tot die
helfte van die agtiende eeu aangewend sou word. Mgesien van die
swak gehalte van die Noordkaper aan die Kaapse kus, het probleme
wat vangs self betref, by die Kompanjie die deurslag gegee om af te
sien van die Walvisvangs' as 'n nie-renderende bedryf. Die walvisse
was nie permanent aanwesig nie, maar is meestal net in die winterseisoen aangetref wanneer die besonder veranderlike weer die see
dikwels _te onstuimig gemaak het om te bevaar met die klein, oop en
dikwels gebrekkige, skuitjies, wat in daardie tyd in gebruik was in die
walvisvangs. Maar ook die aard van die Suid-Mrikaanse kuswaters
self het stremmend gewerk. In teenstelling met die toestande in die
Noorde was die geharpoeneerde walvisse, as gevolg van die vlakheid
van die Kaapse kuswaters, geneig om dikwels na die oppervlakte te
kom, waardeur hul hul kragte lank behou en die skuite die oopsee
insleep. Die geskikste baai vir die ondememing van die vangs sou.
dus ongetwyfeld Saldanhabaai wees waar die uitgestrektheid van die
beskutte waters die gevare van die oopsee sterk sou verminder. Maar
daar sou dan 'n walvisstasie opgerig word en wel teen 'n taamlike hoe
koste, terwyl 'n goeie vangs, en vera! 'n wirisgewende vangs, glad nie
verseker sou wees nie. Want terwyl die plaaslike aanvraag na traan
teen 'n baie geringe koste heeltemal uit die robbevangs voorsien
kon word, het nog steeds die emstige vervoerprobleem bestaan-wat
uit van Riebeeck se jare dateer-in verband met 'n buitelandse afset
en vera! die in Nederland. 50)
Hoewel Kommissaris van Hoom in 1710 die brand van traan van
Noordkapers aangemoedig het, 51) is dit eers in 1723 dat die beoefening
van die walvisvangs weer emstig oorweeg is. En hierdie keer het
dit van die Here XVII self ultgegaan en hierdie liggaam het in 'n
skrywe aan die Kaapse regering verklaar : ,ons voorgekomen synde.
dat inde Saldanhabay verscheyde Walvissen soude weesen en haer
vertonen soo willen wy wel 't in UE consideratie geeven off niet eenigh
V.C. 12: Dagreg. 1689-'90 en 1692, pp. 956-957.
V.C. 13: Dagreg. 1693-'95, p. 157· .
·
' 8) Ibid., pp. 209-210.
49) Ibid., p. 214.
50 ) Sien C. 515 : Uitg. Br. 1724, pp. 67-69.
il) V.C. 19: Dagreg. 1709-'10, pp. 161-162.
46)
47 )

•
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

\'

73

i

I

I

l

profijt met het vangen derselver voor de Comp. · soude te doen
weesen." 52) Voorts, word die Kaapse regering gevra om sy opinie
uit te spreek oor die beste metode en benodighede vir die vangs. 53)
· Die· antwoord was egter onguntsig : ·,w\. . . souden vermeijnen, dat
met die ondememinge we)inig progressen ofF voord~el souden ·kunnen
gemaakt werden." 54) Maar indien· die Here XVII daarop aandring
dat --'n proef gemaak moet word, dan sal twee of drie walvisskuite en
bekwame harpoeniers en matrose na die Kaap gestuur. moet 'Word. 55)
. Na die poging deur Simon van der 'Stel aangewend, wdrd verwys en
verklaar dat ,al in de Jaaren 1692 en 1693 met groenlandsche sthwjten
, en harponiers veel moeijte is gedaan geworden, sonder dat het selve ter
dier tijd van ver~ere vrugt is geweest." 56) Al die faktore wat toe
die vangs laat misluk het, 57) geld nou nog en bowendien blyk uit 'n
verklaring ingewin van drie persone niet ondervinding van die Kaapse
waters en van Saldanhabaai in die besonder, dat daar nooit Groenlandl)e walvisse gesien is nie, maar net Noordkapers (Balaena australis)
·wat alleen in die slegte seisoen en dart ook nie in groot skole nie, maar
slegs vier of vyf tegelyk. 58)
Dit het die Here XVII dan ook van hul skema laat afsien en beeindig
die aandag wit daar tot die helfte van die agtiende eeu aan die walvisvangs bestee is.
Die walvisvangs was dus gedurende die eerste honderd jaar aan
emstige belemmerings. onderhewig. . Nie ·alleen was die toestande
aan die Kilapse kus on~stig vir die beoefening van die bedryf volgens
toenmalige metodes nie, maar die enigste walvissoort wat in hierdie
jare gevang kon word, te wete Balaena australis, was, in vergelyking
met die Noordkaper van die Noorde, van 'n arm gehalte. Voorts
was aan die bemarking ernstige .besware verbonde. Terwyl die
betreklik beperkte plaaslike aanvraag na traan deur robbetraan voorsien is, was die vervoerkoste so hoog dat Kaapse walvistraan selde
kon meeding met vreemde traan en olie op die buit~landse mark. 59)
En dit was veral die geval met die vervoer naNederland wat nie alleen
in die reel in swaarbelaaide retoerskepe sou moes geskied nie, maar
ook. op die lang reis, en wel deur die trope, die kosbare ladings aan
'n aansienlike lekkasie sou blootgestel het. Voorts, wat balein betref,
was die Nederlandse mark---ter beskerming van die Groenlandse
vissers:.......gesluit vir die Kaaps,e produk deur 'n invoerverbod. 60) Onder
hierdie omstandighede was daar geen gereelde beoefenitig van die
52)

""\···

I~,·

C. 439 : Ink. Br. 1722-'24, pp. 613-614.

liB) Ibid., p. 614.

C. 515 : Uitg. Br. 1724, p. 69.
Ibid., p. 70.
56 ) C. 514: Uitg. Br. 1723, p. 750.
57
.
) Sien p. 72.
58) C. 514 : Uitg. Br. 1723, PP• 749-752 ; C. 515 : Uitg. Br. 1724, pp. 67-69;
C. 341 : Attestatien 1723-'24, pp. 89-90.
59 ) Vgl. Memorie van E. Bergh in Theal, Belangryke Hist. Dok., Ill, p. 59;
Mentzel, Beschreibung des Vorgebirges, I, p. 624.
60) Vgl. Ibid., en Jenkins, A History of the Whale Fisheries, p. 167.

04 )

55 )

7

'

,/

I·

I;

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

74
walvisvangs nie en was die bedryf van baie geringe betekenis aan die
Kaap. Dit is betekenisvol dat in hierdie jare.opgespoelde walvisse
meer traan opgelewer het as die gevange seediere ; 61) wat selfs. 'n .
agteruitgang op die toestand voor 1652 aandui. En omdat m die
Nederlandse walvisvangs teen die· helfte van die agtiende eeu verval
begin intree het, kan ons nie bra verwag dat van regeringswee in latere
jare op hierdie gebied. weer ondernemingsgees aan die dag gele sou
1
wor? nie.
·
··
•· ·
In ons periode het die vryburgers nog nie hietdie bedryf beoefen
nie. Nie alleen het die Kompanjie . hulself die alleenreg daartoe
voorbehou nie, maar onqer destydse toestande sou hul dit uiters
· mbeilik by die _h;md kon geneem het. Terwyl die walvisvangs heel~
wat kapitaal vereis het en onderhewig was~veral met toenmalige
metodes-aan aansienlike risiko's, het in die Kaap as 'n nuwe land
en onderworpe aan die Kompanjie se handelsbeperkings, kapitaal jUis.
in 'n aanmerklike mate ontbreek. Op hierdie gebied merk' mens ,
dan ook 'n sterk teenstelling op tussen die bedrywigheid van die
Kaapse koloniste en die van die Noord-Amerikaanse kolo~ste wat
al in 1690 met die Cachalotvangs op hul eie kuste 'n aanvang' gemaak
het en VQor die uitgang van die agtiende · eeu hul uiters florerende .
bedryf tot in die ryk waters van die Suid-Mrikaanse baaie sou uitbrei.62)
c.

61)
· 62)

Sien Tabel No. 8 in die oorspronklike tesis (saamgeste lop grond van die
Dagregister, Uitgaande Briewe en Reisbeskrywings).
V.C. 58 : Doe. copied by Theal 1895, pp. 20-21 ; Jenkins, History of the
Whale ·Fisheries, p. 223.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

i.

HOOFSTUK VII.
VANGS VAN SKULPDIERE.

In die reel is skulpdiere van ondergeskikte betekenis :in die vissery.
En omdat die Suid-Afrikaanse waters---en die gebied wat in die eerste
honderd jaar van die nedersetting ontgin word in die besonder, wat
sommige soorte betref---oor die algemeen arm daaraan is, gee dit
geen wonder dat hierdie tak van die vissery aan die Kaap van 'n ekonomiese standpunt beskou so gO'ed as geen rol gespeel het nie.
I

•

•.

Hoewel die Nederlanders spoedig met die Kaapse skulpdiere en
hul voedselwaarde nader kennis gemaak het, wat .taamlik verskil het
van die Nederlandse, was die uitsluitlik plaaslike aanvraag altyd baie
gering en feitlik beperk tot die kusstreke. In hierdie geringe behoefte
is ook net gedeeltelik voorsien deur die beroepsvissers ; want soos
by die visvangs was daar 'n aanmerklike mate van selfvoorsieillng.
Onder die skulpdiere het. die Kaapse kreef van wee sy veelvuldigheid en voedingswaarde natuurlikerwys in die eerste plek in aanmerking gekom. AI reeds in September van die eerste jaar word
,eenige schoone groote. creefften" deur Hottentotte aan van 'Riebeeck
geskenk1) en in 1669 verklaar. die reisiger Schreyer: ,Krebse ohne
Scheeren werden hie so grosz, dasz einer ein gut Gerichte gibt."2)
Dat die kreefvangs ook llie. beperk gebly het tot die waters om die
rotse nie, maar gaandeweg uitgebrei het na die ryker gronde in dieper
water, blyk daaruit dat die besetting van Robberieiland in I7C?8 om
'n skuit versoek , om somtijts een visgen oft kreft te vangen. "3)
Hoewel kreef in Valsbaai glad· nie so volop is as in 4ie kouer waters
van die weskus nie, is die vangs mettertyd ook daarheen uitgebrei. 4)
Maar nieteenstaande die feit dat die Kaapse kreef ,zeer gemaklyk .te
bekomen" was en ,men 'er menigwerf een aantreft, die vier of vyf
pontlenweegt," het hierdie skulpdier wat taamlik sterk verskil van die
. Europese, nie alte seer in die· smaak geval nie. 5)
Maar aangesien die- waters van Kaappunt veral 'n gebied was waar
swart en wit mossels, klipkous, perlemoen en -perdevoetjie aangetref
word, sou ons verwag dat ook van hierdie skulpdiere in hierdie tyd
gebfuik gemaak is ~m die voedselvoorrade aan te vul. Dit was veral
die geval met ·die klipkous ~aarvan heelwat uitgehaal is. ,omdat het
1)
•

2

).

3
)
4)

5)

c. 326 : AttestatH!n 1652-'65, p. 2 (No. 1) .
Reise nach dem .Kaplande, pp. 57-58.
C. 429 : Ink. Br. 1707-'08, p. 1330.
Vgl. Kolbe, Naauwkeurige Beschryving, I, pp. 238-239.
!bid;, Mentzel, Beschreibung des Vorgebirges, I, p. 510.
75

.. ..\

I .·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

vleesch van deze schepselen, wanneer .het gekookt is, eenen zeer goeden
· smaak heeft." 6)
Aangesien die Kaapse oester (wat van 'n swakker gehalte as die
Europese is), hoofsaaklik ooswaarts van Mosselbaai voorkom en in
Valsbaai en aan die kuste van die Skiereiland meestal net in klein
kolle op. verskillende plekke aangetref word, sou dit nie in oorvloed
verkrygbaar wees gedurende die eerste honderd ja.ar nie. Dit was
dan ook 'n weddeartikel waarvan die aanvraag die aanbod oortref het
· en wat meestal vir die Goewerneur se tafel op sy gesit is. Terwyl dit
vroeer nog digby Tafelbaai verkry is, 7) het dit spoedig daar so s~aars
geword dat . Is brand Goske twee pogings . aangewend het, en wel
gedurende 1673 en 1676, om dit uit Valsbaai waar dit in ·groter hoeveelhede aangetref is, oor te bring om te laat aanteel op die rotse by
die Kaapse Vlek. 8) Hierdie pogings het egter nie geslaag nie, waar. skynlik omdat die Suid-Afrikaanse kus met sy versktiiwende sand en
aansienlike hoeveelhede modder en afdrifsels as die riviere in vloed is,
vir die kweek van oesters ongunstig is. Die kus van Valsbaai sou dan
voortaan die vergaarplek van die gesogte oester wees. Na~. Si.ID.on
. van der Stel in 1687 op sy tog aan die westekant van hierdie baai die
rotse nagegaan het ,om t' oridersoecken of de zee geen oesters soude
uytleveren" en hy maar een gevind het ,die goed van smaak was," 9)
het dit geblyk dat die oostekant van die baai die rykste gronde bevat het.
Daarvandaan sou Goewerneur van Assenburgh in 1709 dan ook o.a.
twee honderd oesters ontvang as betaling vir weiregte te Vishoek vir
ses maande aan die weduwee Gerrit Cloete toegestaan. 10) En 'n aantal
jare daarna toe di~ oesters nog skaarser geword het, getuig Mentzel :
,Der Herr Gouverneur eignet sie sich alleine zu, jedoch .diejenigen,
deren Schalen auf vorgedachte Weise zerbrochen werden, schmecken
andern Leuten auch gut." 11)
Wat die Suid-Afrikaanse pereloester betref, dit het veral ooswaarts
, van Kaap Agulhas voorgekom en maar selde in Valsbaai en aan die
kuste van die Kaapse skiereiland. Die Kompanjie, wat in sy wins. bejag alle moontlike bronne nagespoor het, het aanvanklik in die hoop
verkeer om ook kosbare perels in die Suid-Mrikaanse waters te vind. 12)
Toe in September 1655 op 'n ontdekkingstog aan die kus van Vals.;.
baai ,korlkens" aangetref word in mossels,13) is 'n paar maande later
Nieuwe Algemene Beschryving, II, p. 77; Vgl. ook Voyage de Monsieur
· le Valiant, I, p. 13: ,on y mange des orelies de mer, nommees Klepkousen".
.
7) Schreyer, Reise nach dem Kaplande, p. 57·
8 ) V.C. 6 : Dagreg. r67r-'73, pp. 798-799 en 833-834; C. 496 : Uitg. Br.
1672-'73, p. 708 ; Theal, History of S.A. before 1795, II, p. 226.
9) V.C. rr : Dagreg. r687, p. 491.
1°) S.G. r : Oude Wildschutte Boek r687-1712, p. 214.
11 ). Mentzel, Beschreibung des Vorgebirges, I, p. no.
Vgl. ook Voyage de
Monsieur le Valiant, I, p. 13 : ,Les huitres sont tres-rares; on n'en
trouve que dans la baie Falso."
12 ) Vgl. C. 493 : Uitg. Br. r652-'6r, p. 869 waar die Here XVII meegedeel
word: . ,wij ... groote hoope hebben gehad op ... saet perlen."
13) Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 552.
6)

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

77
vyf man daarheen gestuur ,om elck een sack vol van daer te halen
ende hier te brengen,, tot een nader monster ende preuve. " 14) En
hoewel die perels daarin ,soo weynigh ende sleght bevind is dat het
de moeyte niet waert was, daer meer nae te laten soecken,"15) word
by geleentheid ·van drie ontdekkingstogte 'n paar jaar daama weer
beveel om te ondersoek of in baaie en riviere wat in die see uitmond
nie oesters of mossels met perels aanwesig is nie. 16) Eers in die latere
jare toe 'n groter bekendheid verwerf was met die Kaapse sktilpdiere
he~ hulle die hoop laat vaar om kosbare perels aan die Kaap te vind.17)
Soos in die jare voor 1652, het skulpdiere nog somtyds gedien as
'n welkomme spys as 'n noodhulp vir diegene wat geen ander voedsel
by .die hand gehad het nie., Dit was vcral die geval met weglopers
en skipbreukelinge. In Oktober 16)2 teken vier deserteurs aan die kus
van Valsbaai in hul joemaal aan: ,voorzagen ons met klipkonten18)
om met ons te nemen over het gebergte, die wij bri~en en regen
die aan touwtjes en droogden die." 19) 'n Weggelope Engelse matroos
vier jaar later het slegs ,een weynigh raeuwe mosselen" te ete kon
kry. Daar word op 'n later tydstip ook 'n geval genoem van gedroste
slawe wat langs die strand na Groenkloof hulself met krewe en mossels
onderhou het. 20) Die opvarendes van die Portugese ,Nossa Senhora
dos Milagros" wat in 16,86 digby Kaap Agulha;'! vergaan het, moes vir
weke aaneen van vars sowel asgedroogde mossels leef. 21 )
Daar is geen aanduiding dat die mossel wat so 'n gewilde spys in
die Vaderland was en so veelvuldig aan die Kaap voorkom, te eniger
tyd vir algemene en alledaagse konsumpsie versamel is. Dit was.trouens
ook die geval met die talryke anqer skulpdiere met uitsonderfng van
die kreef. Met 'n ·beperkte bevolking was die aanvraag daarvoor klein.
Eers in die dae van ve;rduursaamde lewensmiddele met lug<;iigte v.erpakking sou die Suid-Mrikaanse kreeftot sy vollereg kom en 'n mark
vind in die hele wereld.
14
16

)
)

16
)
17 )

18 )
19

20
21

)

)
)

Ibid., p. 594·
Ibid., p. 596.
Ibid., Ill, pp. 18, 449 en 512.
-Vgl. Valentyn, Oud en Nieuw Oost-Indi!!n, V, 2, p. n6: ;,een zoort van
Mosselen, waar .in kleene en gemeene peerlen vallen, dog die van weynig
weerde zijn." ·Sien ook B6gaerts, Historische Reizen, p. 106 en Kolbe,
·
· ·
Naauwkeurige Beschriving, I, p. 246.
Klipkouse.
Dagv. v. J. v. Rieb., I, p. 67.
.
Ibid., II, p. 26 en v:c. 19: Dagreg. 1709-'10, p. 148 resp.
Strangman, Early French Callers at the Cape, pp. 192-'205. Vir ander
skipbreukelinge se geb~g van skt¥pdiere •sien V.C. 6: Dagreg.
1671-'73, pp. 656-663 en V.C. 20: Dagreg. I7I1-'14, p. 53·

__

:;

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

HOOFSTUK VIII.
DIE HUIDIGE STAAT VAN DIE SUID-AFRIKAANSE SEEDIERWERELD.
Ons het met die laaste hoofstuk aan die einde gekom van ons eintlike
onderwerp. Nou, nadat ons die historiese ontwikkeling van die Vissery ·
aan die Kaap in die eerste honderd jaar van die nedersetting aldaar
nagegaan het en daarby veral getrag het om in a1 sy vertakkinge en ·
onderdele die ekonomies~ waarde daarvan vas te stel, lyk dit ons nie
. onvanpas om hierdie verhandeling by wyse van aanhangsel af te
sluft met 'n beknopte Uiteensitting van die hedendaagse staat van die
Suid-Affikaanse se~dierwereld van ekonomiese standpunt besien:
Hierin sal .natuurlik alleen daardie vis- en diersoorte behandel word
wat ekonomiese. waarde besit en tewens sal daarby verskillende faktore
van geografies-fisieke aard ter sprake kom, wat die aanwesigheid en
getalsterkte van daardie soorte beinvloed. Hierdie slothoofstuk kan
in seker mate dien tot 'D. basis van vergelyking tussen die toestand
in die verlede en die van die huidige dag sowel wat soorte as hul
vangs betref, en sy opname word daarmee ·geregverdig. Die verlede
word getoets aan die teenwo~rdige en kan daardeur beter verstaan
en geskat word .
. Di~ Suid-Mrikaanse waters is op die huidige dag besonder ryk aan
seediere. ,Very few people indeed have any idea ofthe great wealth
that lies around our sea-coasts . . . The South African Fisheries are
amongst those with the greatest potentialities in the world." 1 ) In
Suid-Afrika se ,rich and re~arkable fauna" 2) word die gewone seevisse so goed verteenwoordig dat die aantal aangetekend!! soorte in
die Kaapprovinsie alleen amper 400 tel en die in die hele Suid.:.Mrika
oor 'n duisend. 3) ,The Cape seas", getuig twee skrywers, ,actually
t~em with· a truly .wonderful variety of the finny tribe." 4) Geen
wonder dan ook dat verklaar word dat Suid-Afrika die mees belowende visbanke besit in die Britse Ryk. 5 ) En van hierdie visbanke
1)
2)
. 3)

4)

Choles, inleidende artikel (sien S.A. Journ:;U of Industries, Mei 1921, p. 354).
Regan, Fishes (sien Encycl. Brit., IX, p. 312).
Thompson, The Sea Fisheries of the Cape Colony, p. 154; Barnard, Marine
Fishes ·of S.A. (sien Annals of the S.A. Museum, XXI, p. 1028).
Nicolls and Eglington, The Sportsman in S.A., p. 133; Vgl. ook Sea
Fisheries (sien South and East African Year Book, 1936, p. 136); Theal,
History of S.A. before 1795, Ill, p. 294.
Maurice, Fisheries (sien Encycl. Brit., IX, p. 298).
78.

-.:··

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

79
is dit die Agulhas bank met sy omliggende gtonde wat by uitstek
beroemd Is as 'n uitnemende visserygebied. Dr. Holder, die beroemde
Amerikaanse visserydeskundige; .,always considered that the fishing
banks and areas radiatfng for hundreds of miles froni the Agulhas
·Bank were amongst the most prolific fields of the whole world." 6)
Nie alleen is die Agulhasbank een van die rykste visgronde in die
suidelike halfrond nie, maar dit word ook vergelyk met die New. foundland- en die Doggerbanke, 7) en Gilchrist, die eerste wetenskaplike ondersoeker van daardi~ bank, moet getuig ,that there was.
within easy reach of Cape Town an excellent trawling ground, rivalling
the North Sea in productiveness." 8) ,The Cape is fortunate", verklaar 'n ander wetenskaplike, ,in the possession of a veritable storehouse of wealth in the shape of the ... L'Agulhas bank, which lies
at its very door." 9)

\

,

'

Maar nie orals kan van dieselfde rykdom getuig word nie. In sterk
teenstelling met die diererykheid in die Suid-Afrikaanse seewaters
is Suid-Afrika-wat oor die algemeen 'n droe land is~arm aan inheemse varswatervisse. , The . rivers of South Africa.' were remarkable for the poverty of their fish fauna." 10) Suid van die Limpopo is
varswatervis skaarser as na die Noorde, en wat die riviere van die
Kaapprovinsie betref, hu1 staan bekend vir h'ul armoede op
hierdie gebied.U)
Die invloed van die geaardheid van die Suid-Afrikaanse . waters
en kuste op sy dierelewe en op die gebruikmaking van laasgenoemde
deur die mens, kan nie maklik oorskat word nie. Eerstens is die diepte
van die seebodem onder die wateroppervlakte van groot bel~mg,
want vislewe is hoofsaaklik beperk tot die kus en die banke digby
die kus. Met die toename in .diepte neem die lewe in· die see lang- .
saam af in intensiteit.12) · Terwyl die groot visbanke van die wereld
grotendeels .onder .100 vaam in diepte is, le hu1 almal byna solider
uitsondering cinder die 200 vaani en geld 300 vaam as die dieptepeperking.13) In .hierdie opsig is· die. Suid-Afrikaanse seebodem baie
6

.

Dunn, The Fishing Industry of the Union (sien The South Mrican Journal
of Industries, Mei 1921, p. 354).
7
) Die Vissersbedryf, Verslag No. 180 van Unie van S.-A., p. 72; Robinson
and Dunn, Salt Water Angling in South Africa, p. 157; Bickerdyke,
Sea Fishing, p. 432.
8 ) Gilchrist, Report of .the Marine Biologist, p. 2.
9 ) Thompson, The Sea Fisheries,· p. 23;
Vgl. ook ibid., p. 65; Vissery
Verslag van Unie, No. I, p. 5; Von Bonde, Correlation between Marine
Biology, etc. (sien S.A. Journ. of Science, XXVIII, p. 43); V on Bonde,
Fish and Fisheries in South Africa (sien Industrial Development in S.A.,
p. 165).
.
10 ) De' Kock, Econ. History .of S.A., p. 275, voetnoot I.
11 ) Native Fresh Water Fish (sien South and East Mrican Year Book, 1936,
p. IIIO); Offisiele Jaarboek van Unie van S.-A., No. 16, p. 483; ook
Nicolls and Eglington, The Sportsman in S.A., p. 134.
12 ) Meek, The Migrations of Fish, p. 409 .
13) Maurice, Fisheries (sien Enc. Brit., IX, p. 293) ; Howell, Ocean Research
and the Great Fisheries, p. 220; Vissery Verslag van Unie van S.-A.,
No. n, p. 7·
·

,

'

..

·.. ·

..

'

)

. : ;~

'

~

.

_

.
:

I

2.

lt-

s

I

"i' .... ·.

2.

lt

q

I

..
.·.

4 ;:;

,;.·· •••

•.

3
If. •••

................·

I

I .·•

s
If'

I

... .....

3

K.... I<RE£F'

b.... ~ILWf.RVIj
...... •• 100-VAAHLVN

f ..... WITSTOMPNfUS

I(OOJ.STOMPI'IEU.S

8 ... fi(OOJ.STE£NBRis

s ....TCNG

+.... KONJNliKLiPVI.S

3 .... KA&EUOU

C.££LB£K

7-... PANC.A

I
•• •••• •• ••

••• •
..

0

:

.

IND!Of O.SfAAN

I

e:
...
..
~

IS.·····

' ..···
11•••••
a•. ·•
s:

Aantoning by benadering van Verspreiding en Talrykheid van sommige belangrike Suid-Mrikaanse Seediere.
(Hoofsaaklik gebaseer op Vissery Bulletin, No. 2).

ATLANTIESE O.SfAAN

3 •• •• •••••

:••

4-

·.

1...• .STOKVI~

L . .)NOfK.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

81
gunstig gelee, soos newensgaande kaart ook aantoon. Terwyl op die
. ooskus 'il diepte van 100 'vaam te vind is digby die kus, is die Ioo-vaamlyn ongeveer vanaf Algoabaai verder van die kus gelee en hou dit so
aan tot ongeveer by Kaappunt. Hierdie gebied vorm dan ook die
bogemelde Agulhasbank wat 6,ooo vierkante myl beslaan met 'n diepte
van onder die 100 vaam en strek horn uit tot 150 myl van die kus.
Vanaf ongeveer St. Hel~nabaai is die Ioo-vaamlyn weer verder van
die kus gelee en hel die seebodem langsaam af tot 300 vaam. -Hi~r­
die vlak water gaan tot ver langs die weskus en by die inond van die
Oranjerivier neem dit groot afmetings aan. Dank sy hierdie gestadige
afhelling van die Suid-Mrikaanse seebodem, beslaan die Suid-Mri~
kaanse visserygebied (volgens ons huidige ~ennis) ongeveer 12o,ooo
vierkant myl. 14)
Verder is die bestaan van twee · groot seestrome van groot belang
in hierdie verband. , The peculiar character of the Cape. seas," verklaar Gilchrist, ,is intimately connected with these two currents."15)
Terwyl die warm Mosambiekstroom wat sy oorsprong in die warm
_ Indiese Oseaan het, Jangs die ooskus afvloei, kom die koue Benguelastroom uit die koue Suidpooloseaan en vloei langs- die weskus op.
En hierdie twee strome met 'n verskil in temperatuur van 11° tot
13° F. kom byeen aan die suidpunt van Suid-Mrika. Maar hulle
ontmoetingspunt is nie konstant nie, want in die somer strek die
warm s.troom horn verder uit en in die winter .weer die koue. Een
van die vemaamste tekens van beinvloeding van die Suid-Afrikaanse
marienelewe deur hierdie twee seestrome is die verspreiding van visen seediersoorte: Terwyl die snoek en Kaapse kreef albei in geweldige
.getalle in die koue. water van die weskus voorkom, neem hu1 na die
ooste sterk af in getalle en verdwyn later heeltemal. Maar nie alleen
is die vissoorte verskillend as gevolg van die bestaan van hierdie
twee strome nie ; die hele aard v~n die seelewe aari weerskante van
- Suid-Af.rika is verskillend.16)
'
·
Die botsing van die twee sterk verskiliende strome is ook een van
, die oorsake van die stormagtige waters wat so dikwels aan die suidpunt van_ Suid-Afrika aangetref word. Dit is dan 'n aiider belangrike
kenmerk van die Suid-Mrikaanse waters. AI in die dae toe die ,StormKaap" vir die eerste keer omseil is, was Suid-Mrika a1 berug vir die
stormagtige gesteldheid van sy waters, en veral die van die Agu1has14) Gilchrist, The S.A. Seas (sien ·s.A. Journal of Science, XX, pp. 6 en 19);
Von Bonde, Fish and Fisheries in S.A. (sien Industrial Development in
S.A., pp. 168-170); Thompson; The Sea Fisheries of the Cape Colony,
p. 65; Sea Fisheries (sie:n South and East African Year Book, 1936, p.
347) ; De Kock, Economic History of S.A., p. 277· .
·
16) Gilchrist, The S.A. Seas (sien S.A. Journal of Science, XX, p. 10).
16 ) Gilchrist, Some Features of the Marine Fauna of S.A. (sien Transactions
of the S.A. Phil. Society, XV, pp. vi-vii); Gilchrist, History of the Local
Names of- Cape Fish (ibid., XI, p. 207); Barnard, The Marine Fishes
of S.A. (sien Annals of the S.A. Mus., XXI, pp. 1028-I030); . Biden,
Sea~Angling Fishes of the Cape, p. 36; Vissery Verslag van Unie van
S.-A., No. n (rapport 3), p. 7·

·.··;

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

bank. Nie alleen rol ,the destructive magnitude of the South Atlantic
swell"17) aan uit die uitgestrekte suidelike oseaan op die oop SuidMrikaanse kuste nie, maar as gevolg van bogemelde twee botsende
seestrome is die swaar deining geneig om na alle kante tegelyk te
breek. Ook die veranderlike winde, en veral die wat skielik van die
land af reg see toe waai, dra by tot die geva~likheid van die SuidAfrikaanse waters. , The seas off the Southern coast are peculiarly
subject to changes of weather. The transition froni calm conditions
to rough, and often tempestuous, seas arising from sudden gales, is
sometimes dramatically swift."18) Hoewel die gerruddelde weerstoestande oor die hele jaar geneem nie slegter is op die SuidMrikaanse waters as die op die ander bekende visserygebiede van die
wereld nie, is dit tog keninerkend van die Suid-Mrikaanse waters, en
veral die op die Agulhasbank, da:t dit aan baie veranderlike weerstoestande onderhewig is.l 9) ·
,
Maar verder is die Suid-Mrikaanse kus ook allank bekend as baie
aaneengeslote en onherbergsaam met weinig goeie baaie, natuurlike
hawes, eilande en. ruime riviermonde sorider sandbanke .. Dit is veral
van belang vir die kusvisserye wat tot 'n baie groot mate van die for,.
masie van die kuslyn afhanklik is en by tiitstek van beskutte baaie
met veilige ankergronde en landingsplekke. Geen wonder dan dat
Smyth hieromtrent verklaar dat ,~uth Mrica is at a peculiar disadvantage in this regard owing. to the absence generally of those
indentations of coastli,ne which make the natural protection of the
fishing communities of other countries." 20) Daar is egter 'n paar
uitnemende en heel party betreklik goeie baaie en inhamme. Hier
staan Saldanhabaai vooraan as 'n groot natuurlike hawe wat ongeveer
sestien myl diep in die land indring. Verder verdien vermelding St.
Helenabaai, Tafelbaai, Houtbaai, Kalkbaai, Mosselbaai, veral die mooi ·
beskutte Plettenbergbaai, 'n riviermond soos ·by Oos'-Londen, en ten
slotte Durban en St. Luciabaai. Maar selfs 'n paar van hierdie is
nog baie blootgestel aan 'n onstuimige see en 'n sterk wind. 21)" Die
rotsagtige geaardheid van die Suid-Mrikaanse kus bring egter hier ook
'n voordeel mee, te wete dat dit, en veral die kus van Saldanhabaai
17 )
8)
·

19

)

20 )

21

)

Smyth, In-Shore Fisheries (sien Vissery Verslag van Unle van S.-A.,
No.· 4, p. v).
Robinson and Dunn, Salt Water Angling in South Mrica, p. 158.
Gilchrist, The S.A ..Seas (sien S.A. Journal of Science, XX, p. 10); Robinson and Dunn, Salt Water Angling in S.A., pp. 157-158 en p. 284; Vissery
Verslag van Unie van S.-A., No. 5, p. 9 (inleidende artikel); Thompson,
The Sea Fisheries of the Cape Colony, pp. 42, 66 en 70.
Sien kaart, p. 8o. Smyth, ,In-Shore Fisheries (sien Vissery Verslag van
Unie van S.-A., No. 4, p. v.); Vgl. ook Von Bonde, Fish and Fisheries in
S.A. (sien Industrial Development in S.A., p. 174).
Sien kaart, p. 8o. Vissery Verslag van Uriie van S.-A., No. 4, pp. iv-vi
Gilchrist, The Marine Fauna of S.A. (sien Trans. of the S.A. Phil. Soc.,
XV, p. v.); Gilchrist, Fish and Fisheries in S.A. (sien S.A. Journal of
Industries, Feb. 1921, p. 131); Schultze, Die .Fischerei an der Westkiiste Siid-Afrikas, p. 18; Biden, Sea-Angling Fishes, pp ..2-16; Thompson, The Sea Fisheries, pp. 54-56; Robinson and Dunn, Salt Water
Angling, pp. 213-217-

-~·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

I

tot by Oos-Londen, uitsteketid is vir visvangs van die rotse. En die
Suid-Afrikaanse waters is juis besonder ryk aan vlakwatervis. 22)
Soos reeds gemeld, is Suid-Afrika oor die algemeen .'n droe land
met weirug groot riviere en mere. 'n Aansienlike persentasie van sy
_
rivierbeddings is droog gedurende 'n groot gedeelte van die jaar en
in tye van vloed stroom geweldige hoeveelhede stormwater vol afsaksels af daarlangs. Ander weer, hoewel daarin in die droe seisoen
feitlik alleen verspreide gate. aangetref word waarin vis' nog_ aan_.die_
lewe kan bly, bevat m~estyds 'n goeie hoeveelheid water. Maar weeris
die meer gereelde reenval in die meeste kusdele is die water van die
riviere daar standhoudend en hul geaardheid in die reel veel gunstiger
vir vislewe. Mere en· vleie is oor die algemeen nie volop nie en kom
veral voor in die suidelike, suid-oostelike,. en oostelike kusdele. Baie
van hul is. dan ook op een of ander tyd van die jaar in verbindirtg met
die see. 23)
Net soos. die geaardheid van die Suid-Afrikaanse waters en kuste
heelwat verskil van die van Europa in die Noordelike halfrond, so
verskil _ook die Suid-Afrikaanse seevisse in 'n sekere mate wat soort
en gewoonte betref van die visse van die Noorde. , The Cape Fish,"
verklaar 'n Suid-Afrikaanse deskundige op hierdie gebied, 24) ,as
well as the Cape Seas are very dissimilar to those of the Northern
Hemisphere". · Uit 'n analiese 25) van die verskillende Suid-Afrikaanse
blyk dit duidelik dat ,dit 'n eie, besondere karakter besit.
seevissoorte _
Volgens hierdie analiese val ongeveer 31 • 5% van die Suid-Afrikaartse
soorte onder 'n groep wat inheems gei?-oem kan word; ongeveer
42. 5% onder die soorte ~at in die Indo-Pasifiese_ streek ,aangetref
word, 8. 75% onder die wat in-die 'Atlantiese oseaan leef, en 10 ·75%
onder die wat as Kosmopolities bestempel kan word. Hierdie indeling toon dus aan dat 'n hoe persentasie van die Suid-Afrikaanse
seevisse die -kenmerke dra van die Indo..;Pasifiese streek; wat te danke
· is aan die feit oat die Mosambiekstroom sy invloed laat geld tot in
Valsbaai; verder dat die Atlantiese soorte betreklik swak in die SuidAfrikaanse waters verteenwoordig is, dit van wee die teenwoordigheid van die koue Benguelastroom op die weskus. Hierdie berekening
is egter gemaak op grond van alle bekende vissoorte en nie net op
grond van die van ekonomiese belang nie. Hoewc;:l vissers uit Europa
aan die Kaap verskille sal opmerk tussen' die Suid-Afrikaanse vissoorte van ekonomiese betekenis en .die Europese, 26) bestaan daar
22

)
23 )
24

)

26 )
26)

I·

Robinson and Dunn, Salt Water Angling in S.A., p. 157 en p. 159.
Binnelan:dse Waters Vissery Verslag van Unie van S.-A., No. 1, pp. i en
8; Lewis, The Vleis on the Flats (sien Cape Times, 29 en 30 Junie 1928).
Gilchrist, The Fish and Fisheries of SA. (sien S.A. Journal of Industries,
·
Feb. 1921, p. 126). _
Barnard, Marine Fishes of South Mrica (sien Annals of the. S.A. Mus.,
XXI, pp. I028-I030)'.
- ,
.
.
·.
,A- European," verklaar Gilchrist in sy History of the Local Names of
Cape Fish (sien Trans. of·the S.A. Phil. Soc., XI, p. 223) ,accustomed
to the sombre hues of northern forms, is at once struck by the number
of fish with bright colours, red being prominent."

\,

;. ~ ..

•

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

''

•

ook heelwat ooreenkoms en sekerlik 'n voldoende gelyksoortigheid vir
die Europese vissers om hul baie spoe~ig aan hierdie waters aan te
pas. Veel van· die vissoorte wat ekonomies die belangrikste is en ,in die
grootste getalle in die Suid-Mrikaanse waters voqrkom, is juis mi
verwant aan bekende Europese sQorte, soos blyk uit onderstaande
behandeling van die vemaamste soorte. 27 )
Van al die Suid-Mrikaanse seevissoorte van ekonomiese betekenis
is die stokvis (Merlucius capensis)28) die belangrikste. If!erdie vis wat
oor die drie voet in lengte is, is mi verwant aan die Europese stokvis
of,,hake" (M. vulgaris) en sy vlees het 'n besonder aangename smaak
en is baie geskik om in een of ander vorm bewaar te word. Terwyl
dit aan die weskus in onbeperkte hoeveelhede die hele ·-jaar deur verkrygbaar is, neem dit af na die Ooskus toe. Alleen gedurende die
somer~is die stokvis in groot ho~veelhede aanwesig want in.die winter
toon dit 'n neiging om na diep water te trek. Beide treilnet en handlyn word in die vangs van hierdie soort gebruik. 29 )
Die snoek (Thyrsites atun) is ook een van die allervernaamste SuidMrikaanse visse van ekonomiese betekenis. Dit kom alleen voor in
die Suidelike halfrond, en behalwe aan die Suid-Mrikaanse kus ook
in die waters van Australie en Chili, hoewel nie in sulke groot getalle
soos aan die Kaap nie. Die snoek word tot agtien pond in gewig en
ongeveer vier voet in lengte. Sy vlees is baie gewild en i~ ook be!ionder ·
geskik vir bewaring in een of ander vorm. Dit kom voor in enorme
skole op min of meer vaste tye van die jaar langs die hele weskus,
maar verdwyn ongeveer by Mosselbaai. Terwyl die snoekskole by
_Walvisbaai verskyn van Oktober tot Januarie, word dit by Mosselbaai aangetref van Mei tot Julie. Hierdie sooi.t word feitlik uit-·
sluit~nd met. handlyne . gevang. 30)
.
Verder is die kabeljou (Johnius hololepidotus) een van die vemaamste
soorte. Hierdie vis is· mi verwant aan die Europese ,Maigre" en aan
die Australiese ,Jew-fish" en groei tot 160 pond ingewig en ses voet
in lengte. Dit word taamlik reelmatig gevang Iangs die hele SuidMrikaanse.kus vanaf die weskus tot Natal en Delagoabaai. Dit word
met beide handlyn en net gevang: 31)
Ook die k?ningklipvis (Genypterus capensis) is een van die belangrikste Suid-Mrikaanse vissoorte en lyk op die Europese leng. Hierdie
vis wat tot vyf voet in lengte is, se vlees is gesog en is spesiaal geskik
vir bewaring in een Of ander vorm. Dit ·kom veral voor in die dieper
waters van die weskus, digby Tafelbaai, Kaappunt, die Agulhasbank
27
28

29

)
)

)

30 )
31 )

Ibid., p. 215 ·; Offisiele Jaarboek, No. 16, p. 478.
Gedeeltelik omdat daar 'n groat verwarring heers in die plaaslike visbenaminge, gee ons ook 'die wetenskaplike naam. Sien Vissery Bulletin,
,
No. 2, p. 8.
Marchand, Suid-Afrikaanse Seevisse van belang in die handel en vangs
(sien Vissery Bulletin, No. 2, p. · 66); V on Bonde, Fish and Fisheries
in S.A. (sien Industrial Development in S.A., p. 166). Sien kaart, p. So.
Ibid., p. 81; ibid., pp. r66-170; Thompson, The Sea Fisheries, p. 48.
Sien kaart, p. 8o.
Ibid., p. 137; ibid., p. 167. Sien kaart, p. 80.

I!'

r·
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
\

l'

t.

I,
I

I
I

I·

I
'

en oos tot by Algoabaai. Die koningklipvis word die hele jaar deur
gevang en feitlik uitsluitend met sleepnette.32)
Van die ses-en-veertig soone tonge in die Suid-Mrikaanse waters
is slegs twee van handelsbelang en een v~ die twee, te wete Austroglossus pectoralis, van aansienlike ekonomiese betekenis. Wat
markwaarde betref, is hierdie platvis die kosbaartse van alle vissoorte
in Suid-Afrika. Hierdie soort tong· het 'n besonder gewilde smaak
en bereik 'n lengte van drie-en-twintig duim. In:Valsbaai·kom dit
selde voor, maar is in groot hoeveelhede op die Agulhasbailk ver. krygbaar, en word verder langs die ooskus op tot by Natal aangetref.
Dit word die hele jaar deur gevang en wel .uitsluitend met sleepnette.33)
Vervolgens is daar 'n groep vissoorte wat met mekaar gemeen het
dat hul ·oor die algemeen gesog i~, van 'n taamlike grootte is, hoofsaaklik met handlyne gevang word en meestal aan die suid- en ooskusdele voorkom. Hiervan is drie van aansienlike ekonomiese belang,
te wete die panga (Sparus laniarius), die silwervis (Dentex argyrozona)
en die rooisteenbras (Dentex rupestris). Eersgenoemde word die hele
jaar deur gevang, meestal met die sleepnet en vanaf Valsvaai tot
Oos-Londen:. TerWyl die silwervis die hele jaar deur gevang word en
wel vanaf Tafelbaai oor die Agulhasbank tot by Natal, word die rooisteenbras (tot 130 pond in gewig) gedeeltelik in sekere seisoene en
gedeeltelik oor die hele jaar gevang vanaf Valsbaai oor die Agulhasbank en tot by Natal. Van ta~like handelsbelang is die elf (Pomatomus ~altator) wat langs die hele Suid-Mrikaanse kus in sekere
seisoene gevang word. · Die witsteenbras (Pagellus lithognathus) is
. hier 'n soort van weinig ekonomiese. betekenis. 34) .
'n Volgende groep vissoorte omvat om:: die algemeen. kleinere visse
meestal· van minder handelsbelang wat in wisselende geta11e om die
kus voorkom. Twee van hierdie soorte is egter van aansienlike ekonomiese betekenis, te wete die witstompneus (Sparus globiceps) en die
rooistompneus (Sparus gibbiceps). .Eersgenoemde wat baie na verwant is aan Europese soorte, word op die hele kus (en ook· in riviermonde) en m~estal deur die hele jaar gevang niet nette en handlY"oe.
Ook die rooistompneus word hoofsaaklik deur die hele jaar en met
nette en handlyne gevang, maar alleen van Valsbaai tot Natal. Verder
is van taamlike handelsbelang die roman (Sparus .laticeps) wat die
hele jaar deur gevang word, feitlik uitsluitend met handlyne en by
uitstek op die Natalse kus, hoewel dit tot by Valsbaai voorkom. Oak
die hottentot (Spondyliosoma blochii) is van taamlike handelsbelang,
maar word hoofsaaklik aan die weskus (en tot by die Agulhasbank)
32 )

83 )

34 )

Ibid., p. 150; ibid., p. 167; Vissery Verslag van Unie van S.-A., No.
I, p. 5, sien kaart.
Ibid., pp. 67-68; ibid., p. x68; Vissery Verslag, No. xo, p. II3;
Boulenger, The Flat Fishes of the Cape Colony (sien Marine Investigations in S.A., I, pp. 1-4). Sien kaart.
.
Ibid.; pp. 78, 90-97, III en 126; ibid;,,p. 168, Sien kaart.

.

\

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

86
aangetref en wel in groot getalle; Dit word die hele jaar deur met beide
net en handlyn gevang. 35) ·
Van aansienlike ekonomiese betekenis is die geelbek of ,Cape
Salmon" (Atractoscion aequidens) wat 'n lengte van oor die vier voet
en veertig pond in gewig bereik. Dit word in die somermaande gevang om die hele kus, hoewel selde langs die kouer weskus. Omdat
hierdie s6ort horn naby die oppervlakte ophou, \_VOrd dit hoofsaaklik
met handlyne gevang.36)
'
·
Die volgende groep sluit in veral die harder (waarortder drie soorte:
Mugil capita, M. cephalus en M. saliens), maar ook die masbanker
(Trachurus trachurus) en.'die makriel (Scomber colias). Hierdie soorte
is al drie in oorvloed verkrygbaar in die Suid-Mrikaanse waters,
van heelwat handelsbelang en .Of identies met, Of baie mi verwant aan
Europese soorte. Die harder wat ongeveer agtien duim in lengte bereik,
word oor die hele kus aangetref in skole wat die neiging vertoon om
hulle te begeef in riv_iere en var~water vleie. Tot 'n sekere mate word
dit deur die hele jaar gevang. Yir bewaring in een of ander vorm
(veral as gesoute en gedroogde vis) is die harder besonder geskik en
dit word uitsluitend met die net gevang. Dieselfde beskrywing geld
grotendeels ook vir die masbanker en makriel.37)
Hoewel die sardien (Sardinops sagax) wat tot die haiing-familie
behoort, e~n van die waardevolste visse is .
Europa, Japan en
Kalifornie, is die navraag in Suid-Mrika daarna nog nie in ooreenstemming met die gereeldheid en veelv1ildigheid van sy verskY-niug
nie. Hierdie vis kom nl. voor in groot skole vanaf Walvisbaai reg om
die kus tot by Natal (waar dit egter skaars is). Dit word met trekseens gevang en is baie geskik vir bewaring. 38).

m

Maar ook van die haaie en rogge. (die Elasmobranchs) waarvan gtoot
getalle en baie verskillende soorte in. die Suid-Mrikaanse waters aanwesig is-ver;:~l op die suidkus en die kus van Natal-is van ekonomiese
betekenis, en wel m die haaivisvangsnywerheid waariti die vemaamste
produkte leer, ,shagreen", vinne, olie en gom is. 'n Stremmende
faktor vir die· ontwikkeling van daardie nywerheid is egter die feit dat
haaie nie in groot skole in·· die Suid-Afrikaanse waters voorkom nie.
· Van die· verskillende haaisoorte is die groottornynhaai (Carcharodon
carcharias), die swartgevinde haai (Eulamia melanopcerus) die bonthaai (Galeocerdo arcticus) en die plekkieshaai (Mustelus laevis), 'n paar
van die belangrikste, en van die -rogge die langneusstekelrog (Raja
marginata), en die seeduiwel (Manta ehrenbergi). 39 )
Ibid., pp. II7 en 147-150; ibid., p. I6S. Sien kaart.
Ibid., p. 135 ; ibid., p. I6S. Sien kaart•
37 ) Ibid., pp. 71-73, 76 en S5 ; ibid., p. 16S ; Gilchrist, Fish and Fisheries
of S.A., pp. 120-126.
.
38) Ibid., p. 65 ; ibid., p. 16S.
.
39 ) Ibid., pp. ·29-61; Die Vissersbedryf, Verslag No. xSo, p. 70; Thompson,
The Sea Fisheries, pp ..' 67-6S; Vissery Verslag No. II (rapport No. 2),
1
'p. 3; Howes, Zoology and Food Fishes, p. 47·
·
36 )

36 ).

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

Soos reeds gemeld .is Suid-Mrika arm aan inheemse vars\Vatervis,
wat grotendeels te wyte is aan die gebrek aan groot riviere en mere
en ook aan die ongunstige geaardheid van 'il aansienlike ·aantal
van eersgenoemde. Alleen in die heel noordelike dele van SuidMrika wat ryker is veral aan mere en moerasse, is varswatervis meer
volop. · So word in die Ngamiineer heelwat soorte aangetref wat onbekend i~ in die suide: 40) Maar· selfs van die- weinige varswatersoorte
· wat wel in Suid-Mrika aangetref word, se Thompson : ,From · a
commercial as well as a sporting point of view these indigenous freshwater fish are of little economic value," 41 ) wat dan ook blyk uit di~
hiervolgende oorsig daarvan.
Een daanian wat baie gesog is, is die springer (Mugil cephalus),
'n seevis wat horn aangepas het in varswaters digby die kus. 42) Terwyl
dit hoofsaaklik voorkoni in die kusriviere van die Oostelike Provinsie,
word dit ook in riviere van die suidelike kusdele aangetref. Dit bereik
'n gemiddelde gewig van 'n drie-kwart pond en kom voor in groot
skole wat dan met die net gevang word. 43)
Die geelvis (Barbus holubi) bekend oor die hele Suid-Afrika en we 1
tot 40 pond in gewig en vyf voet in lengte, word nieteenstaande dit
'n baie gratige vis is, taamlik algemeen hoog geskat as tafelgereg..
Hieraan is die witvis (Barbus capensis)~ wat in die meeste riviere van .
die Westelike Provinsie voorkom, mi verwant; Maar hierdie vis word
veral weens sy smaaklose vlees, in die reel nie as 'n eetbare soort
beskou nie. 44)
.,
Hoewel·verskeie palingsoorte (die familie Anguillidae) wat potensieel baie waardevol is, 45) in feitlik al die Suid-Afrikaanse riviere
voorkom (en wel tot 81 pond in gewig) en baie maklik met die hoek
gevang kan word, is die paling tog nie populer in Suid-Afrika as 'n
eetbare vissoort nie. 46) Ook die oarbers (die familie Siluridae), wat
gaan tot 130 pond in gewig, is baie volop, maar hierdie growwe varswaterhaai is nie gesog as 'n tafelvis nie. 47)
'n Ander groep seediet;e, te wete robbe en seele~us, is ook aanwesig .
in aansienlike getalle in Suid-Mrikaanse waters .. In hierdie groep is
40)

Vir die <futribusie van vissoorte sien Gilchrist and Thompson, The Freshwater Fishes of S.A., pp. 329-542; Native Fresh Water Fish (sien S.
& E. African Year Book, 1936, p. rno).
41 ) Thonipson, The Sea Fisheries, p. 138.
42) Ook ander seevis soos die I:Cabeljou o.a., kom op in riviermonde, maar
· hier kan"nie van aanpassing gepraat word nie.
43
) Binnelandse Water Vissery Verslae, No. r, pp. 6-n, 42 en 49, en No. 3,
p. 30; Vissery Verslag van Unie van S.-A., No. II (rapport 4), p. 22;
. Le~s, The Vleis on the Flats (sien Cape Times van 30 Junie 1928).
44) Ibid., No. r, pp. 4-6 en 43, en No. 3, pp. 28-29; .Gilchrist en Thompson,
· The Fresh Water Fishes of S.A. (sien Annals of the S.A. Mus., XI, dele
5 en 6, pp. 375 en 413); Off. Jaarboek, No. 6, p. 55 en No. 16, p. 483
Nicolls en Eglington, The Sportsman in S.A., p. 137·
46 ) Sien Inland Waters Survey Report, No. 3, p. 31 : ,In food value the ee
ranks higher than the Salri10n."
46
) Ibid., No. r, pp. 4i-63 en No. 3, pp. 30-31 ; Gilchrist en Thompson
The Freshwater Fishes of S.A., p. 465; Off. Jaarboek, No. 6, p. 55·
47
) Ibid., No. 3, p. 29 ; Ibid., pp. 438-446.

I •

l-....i

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

88

dit egter alleen die soort rob wat hier aangetref word, nl. die K.aapse
seehond (Arctocephalus pusillus), wat van ekonomiese belang is. Hierdie rob is eintlik 'n soort seeleeu of seebeer, want, terwyl die egte
seehonde (die Phocidae) gewoonlik 'n korter nek besit e11- hul agter- ·
pote permanent ·agterwaarts uitgestrek is om 'n swemstert te vorin,
., word die Kaapse seehond gekenmerk deur 'n lang buigsame nek en
agterpote wat vorentoe gedtaai kan word as hy daarmee wil loop.
Verder besit die K.aapse rob 'n fyn wollerige vel onder sy-. growwe
hare. Hierdie seehonde swerf rond iri die see gedurende 'n groot
gedeelte van die jaar, dog is verplig om die kus op te soek om hul
kleintjies groot te maak, en vir beskermingsdoeleindes leef hul daar
in kolonies. Teen hul nahmrlike vyande is hul instaat· om hulself te
verdedig, maar nie teen die mens nie. Hul verkies dan ook eilande
bo die vasteland48) en op verskeie daarvan teel hul in groot getalle
aan. So kom robbe op die huidige dag voor op die rotse van die Voeleilande by Algoabaai, op die Seehonde-eilande in Valsbaai, op die
Jacobs- en Noordwes-rotse digby Saldanhabaai, op die Olifantsrots
by die mond van die Olifantsrivier en op verskeie eilande aan die
kus van Suidwes gelee. Daar word hul cian gevang as hul in troppebymekaar kom, en wel ter wille 'van hul velle en traan. 49) Hul velle
is waardeloos in die looiery, maar die van jong seehonde van agtien
maande tot twee jaar oud en van die ouer wyfies haal 'n goeie prys
op die bontmaik. Vir die groot velle van die ou mannetjies (die sogenoemde Pruike), is daar glad geen mark nie en die enigste produk
wat van hul verkry word, is traan, 'n uitstekende olie, meestal gebruik
in die looiery en in 'n mindere mate ook in seepfabrikasie. · Vera!
omdat eilande, wat onontbeerlik is vir hul beskerming teen die mens,
aan die Suid-Mrikaanse kus in 'n aanmerklike mate ontbreek, 50)
verklaar de Kock dan ook , There is not much scope for the development' of the sealing industry." 51)
Ook verskeie soorte walvisse wat as 'n groot bate beskou word,
kom voor in die Suid-Afrikaanse waters. Die Suid-Afrikaanse walvisse word met die uitsondering van een soort, ook in baie van die
ander · waters van die wereld aangetref; sodat hul aanwesigheid hier
nie juis· 'n eie karakter dra nie. · Walvisse kom selfs op die huidige
dag nog volop voor aan die Suid-Mrikaanse kus, van wee die feit
dat hul die kus moet opsoek vir aanteeldoeleindes. Teenoor daardie
talrykheid staan 'n nadeel. Die walvisse in die Suid-Afrikaanse
waters is maer in vergelyking met die in die suidpoolsee, wat te wyte is
48) Gill en Zeederberg, Ghwano-Eilande van Suid-Afrika (sien Off. Jaarboek,

No. 9, p. 43); Schultze, Die Fischerei, p. 45; Beddard, A Book of Whales,
. p'. 86.

.

.

.

Hoewel verklaar word ,nearly all Seals, wherever they are plentiful, are '
used for food" (Howes, Zoology and Food Fishes, p. 62), geskied dit
nie in Suid-Afrika op die huidige dag in 'n enigsins noemenswaardige
mate nie.
50 ) Sien p. 82.
51 ) Economic History of South Mrica, p. 279.
Sien ook Offisiele Jaarboek,
· No. 9, pp. 43-44 en Schultze, Die Fischerei, p. 45·
49 )

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

aan 'n gebrek op die Suid-Mrikaanse kus ·aan die voedsel wat die mees
-geskik vir hulle is. AI die Suid-Mrikaanse walvissoorte lewer traan,
en ook balein, met uitsondering van die cachalot ·wat besondere ·-en
kosbare produkte lewer. 52)
·
Onder die vemaamste walvissoorte in die Suid-Afrikaanse waters
neem die wydverspreide billtrug-walvis (Megaptera nodosa-lalandii)
'n belangrike plek in. Hoewel· hierdie kusliefhebber maar ongeveer
vyftig voet in lengte bereik, is dit 'n goeie traanleweraar:'>3) .
In sterk teenstelling met die ander walvissoorte, het die spermacetiwalvis of cachalot (Physeter macrocephalus) /tande l.p.v. balein en
kom dit V<?Or in familiegroepe .. Hierdie walvis van sestig voet in lengte·
is die enigste van die grootste walvissoorte wat vervolgers sal aanval;
Dit Jewer die besonder waardevolle spermaceti-olie, die gesogte
spermaceti..;was en die· uiters kosbare anibergrys. 54) ·
Hoewel die Suid-Afrikaanse waters 150 jaar gelede vol was van die
suidelike vorm (Balaena australis) van die Noordkaper van die Nederhmders (en die Biskaaise of Noord-Atlantiese regte walvis van die
Engelse), is hierdie SOOI1 sterk in getalle verminder. Dit is ook geen.
wonder nie want hierdie walvis van amper sestig voet met lang baleine.
en dik spek, was 'n · begeerlike vangs wat stadig beweeg en min of ·
meer gereelde trekgewoontes het.. Hoewel dit die kouer en warmer
· waters volgens die seisoen verlaat en opsoek, skyn dit egter gematigde
waters te verkies. Aan die Suid-Afrikaanse kus het die suidelike regte
walvis veral die weskus in die wintermaande fu groot getalle besoek. 55)
Die groep rorkwalle (Balaenoptera) is besonder wyd versprei en
word aangetref in alle waters behalwe die uiterste poolstreke. Onder
hierdie groep val die grootste en viiinigste .walvissoorte, ook gekenmerk deur hill regopstaande ·rug\rinne, wat egter 'n swakker kwaliteit
· balein en dunner spek oplewer as bv. die regte walvisse en cachalotte.,
Hill word goed in die Suid-Afrikaanse ·waters verteenwoordig en wel ·
deur die.blouwalvis (Balaenoptera sibbaldi) wat die verbasende iengte
van· 100 voet bereik; die gewone torkwal of gevinde walvis (B. ·musculus),
Rudolphi se rorkwal of Seihval (R borealis) wat volop maar te maer
•
is vir 'n winsgewende vangs, en Bryde se walvis (B. brydei) wat alleen
van betekenis is insoverre dat dit alleen aan die Suid-Mrikaanse kus
voorkom. 56)
62)
63 )

64 )

55 )

56 )

Jenkins, Whales and Modem Whaling, p. 191 en A History of the Whale
Fisheries, pp. 15-22 ; Bennett, Whaling in the Antarctic, p. 29.
Jenkins, A History of the Whale Fisheries, pp. 29-37, en Whales and
Modem Whaling, pp. 179-181; Bennett, Whaling in the Antarctic,
pp. 4 en 62; Norman and Fraser, Giant Fishes, pp. 244-248; OffisH!le(
Jaarboek, No. 16, p. 482.
Jenkins, Whales and· Modem Whaling, pp. 109-110; Schultze, Die
Fischerei, p. 44 ; Beale, The Natural History of th~ Sperm Whale, pp.
136-153; Off. Jaarboek, No. 16, p. 482.
Morley and Hodgson, Whaling, pp. 38-39 -en 41; Bennett, Whaling,
p. 15; Norman and Fraser, Giant Fishes, p. 211; Thompson, The Sea
Fisheries, pp. I07-II4; Off. Jaarboek, No. 16, p. 482.
Jenkins, Whales and Modem Whaling, pp. 147, 172 en 176 en History
of the Whale Fisheries, p. 18; Bennett, Whaling, pp. 5, 15 en 65; Norman
and Fraser; Giant Fishes, pp. 219-236; Off. Jaarboek, No. r6, p. 482.
7

_/

' .~ '

·~

\

. '

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

Van· die skulpdiere wat in· die Suid-Afrikaanse seewaters voorkom,
is een, die Kaapse kreef, in geweldige hoeveelhede aanwesig en van
groot belang in die vissery. Wat die ander betref, is hu1 oor die algemeen geensins oorvloedig nie en van weinige ~konomiese betekenis.
Hierdie skulpdiere wat veral hydra tot die lewensbestaan van die
kusvissers, val in twee hoof groepe, te wete die skaaldiere en die
weekdiere. 57)
In die groep skaaldiere is die reeds gemelde Kaapse kreef (Jasus
l'alandii) van verreweg die grootste ekonomiese belang. Hierdie
kreef (Engels ,crayfish") verskil hoofsaaklik van die Europese seekreef (Engels ,lobster'') insoverre dit nie. sulke groot l,mypers as
laasgenoemde besit nie en sy voedselwaarde feitlik uitsluitend in 'sy
stert gelee 'is. Die Kaapse kreef word besonder oorvloedig aangetref,
orals waar rotsagtige grond ·en seegras voorkom, in die kouer waters
van die weskus vanaf die kuslyn tot ongeveer die twintig-vaamlyn,
en van Walvisbaai deur Liideritz tot by Kaappunt. · Hoewel hy in
Tafelbaai nog oorvloedig voorkom, aard hy blykbaar nie in besondere
mate o·oswaarts van daardie punt nie, want hy word daar nie so groot
nie en verdwyn sover bekend totaal verby Hermanus. Hierdie kreef
word maklik gevang met ·die handnet in baie groot getalle die hele
jaar deur, en wet om die vlees in die stert wat van soveel belang is
omdat dit ingemaak en so uitgevoer kan word na lande waar 'n aanvraag daarvoor bestaan. 58)
Ook weekdiere word aan die Suid-Mrikaanse kus aangetref, waarvan
oesters die belangrikste is. Die Kaapse oestersoorte is egter oor die
algemeen van 'n swakker gehatte as die Europese 59) en beteken nie
baie op ekonomiese gebied nie. Hu1 is almal rotsoesters met 'n sterk
varierende uitwendige vorm, vasgeheg aan rotsbanke of sandsteen- ·
plate vanaf die laagwatermerk tot in diep water en kan dus nie opgeskraap word nie, maar moet met die hand versamel word. AI die
eetbare Suid-Mrikaanse soorte behoort tot die ,Ostraea" wat hoofsaaklik ·oor die suid-oostelike seekus en meer bepaald v~af Mosselbaai
ooswaaris, versprei is. Terwyl ryk beddings nog by Kaap Agu1has
voorkom, word hulle nie om die Kaapse Skiereiland en aan die weskus in groot hoeveelhede aangetref nie, maar slegs in klein kolle op
verskeie plekke. 60)
Ook 'n pereloester (Avicula) wat na verwant is aan die waardevolle Australiese pereloester, is in die Suid-Mrikaanse .waters aanwesig en wel vanaf Kaap Agu1has ·min of meer langs die hele suid&7) Je~s, The Sea Fisheries, p. I93 en Maurice, Fisheries (sien Encycl.,
Brit., IX, p. 296).
58) V on Bonde, Fish, and Fisheries in S.A., pp. I7I-I72; Die Vissersbedryf,
Verslag No .. I8o_, p. 5~ ; Thomps~n, ':fhe Sea. Fisheries, pp. 50-5I ;
Schultze, D;e F1schere1, p. 56 ; Gilclmst, Marme Fatma of S.A., p.
vii ; Pappe, Synopsis of the Edible Fishes, p. 6 ; De Kock, Economic
History, p. 277· Sien kaart.
59) Pappe, Synopsis of the Edible Fishes, p. 7·
so) Die 'Vissersbedryf, Verslag No. I8o, p. 68 en Thompson, The Sea
Fisheries, pp. I40-I47·

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

91

kus. Totnogtoe was dit egter maar van geringe betekenis, want die
paar perels wat verkry is, was maar klein en die oesterskulp dun en
van 'n swak gehalte. 61)
Behalwe oesters word 'daar verskeie ander eetbare weekdiere aan ons
kuste gevind waarvan die belangrikste is die swart mossel (Mytilus
meridionalis) mi verwant aan die Europese eetbare mossel, die wit
mossel (Donax serra), die klipkous, perlemoen ofVenus-oor-perlemoen
(Haliotis), en die perdevoetjie (Patella). Die beddings waarop :bierdie diere voorkom is versprei ·tangs die weskus en suidkus. Op
handelsgebied het hierdie diere maar weir:llg waarde : die hoeveelheid
wat uitgehaal word, is maar klein eii die vraag uitsluitend plaaslik en
wisselvallig. Oor die weekdiere van die weskus is dan ook die uitspraak van 'n' Duitse deskundige : ,Ein Handelsartikel ist nfdit
aus diesen Schnecken und Muscheln zu machen". 62)
Hiermee is dan 'n oorsig gelewer van die soorte, talrykheid en
verspreiding van die Suid-Mrikaanse .seediere en soetwatervisse op
die huidige dag. Maar in hoeverre geld hierdie toesta1,1d vir voorafgaande tydperke, by . name die van die. sewentiende en agtiende
eeu ? Moontlike afwykinge is toe te skryf aan tweerlei faktore : die
·natuurlike faktor en die menslike faktor. Natuurlike veranderings
vind hier uiters langsaam plaas en kan in geval van 'n tydsverloop
van slegs 'n paar eeue feitlik uitgesluit word. 63) Die menslike faktor
het horn egter laat geld en meer bepaald in 'n ·gevoelige mate ten
opsigte van sekere seediergroepe. Terwyl die robbe in aantal afgeneem
het en hul verspreiding ingrypend; gewysig is, wyk die toestan.d in
verband met die walvisse aansienlik af in feitlik a1 drie opsigte. Ook
die toestand van die skulpdiere (en meer bepaald van sekere .week~
diere) en varswatervisse sal tot 'n seker mate afwykings vertoon.
Maar wat. die soof!e, talrykheid en verspreiding van die seevisse
betref, waar die menslike faktor maar van geringe werking kon gewees
het, kan aangeneem word dat hul 'n paar eeue gelede identies was
met die van die huidige dag. .
·
Gilchrist, Marine Fauna of S.A., p. vii ; Thompson, The Sea Fisheries,
pp. 147-148.
62) Schultze, Die Fischerei, p. 57; verder:
Die Vissersbedryf, Verslag No.
180, p. 70 ; Thompson, The Sea Fisheries, p. 148 ; Pappe, Synopsis of
the Edible Fishes, pp. 6-7.
.
es) Hierdie bewering is op grond van die mening, mondeling uitgespreek,
van Dr. von Bonde, Direkteur van Visserye en Biologiese Marieneopname. \
61 )

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

BYLAE.

1)

OMVANG EN AARD VAN DIE BESTENDIGE MARK.
· Garnisoen met
Bandiete,

Slawe van
,Burgers.

1652-1657
1658
1662

-

Slawe van
Kompanjie.

70 tot 170
.87 tot 162
120

98

1666
1670
1672
1676
1679
1681
1683
1685
1688
1690
1691
1692
1693
1694
1696
1698
1702
1705
1706
1710
1714
1719
1724
1729
1734
1740
1745
1750
1752

0
-89
Meer as 100
volwassenes

405
201
433
462
280

Tesame 'm.eer as 600
'

349
332

222
230
'290
31ii
386
409
447
457'
671
85o
991
1057'
1780
1775
2469
3164
3908
4855
5758

388

318
312

538
522
515
718
751

Ongeveer 6oo 2)

542
640
654
736
829
863
1112
1141
1204
1331

440 -

654

5025

'·

-

1)

5326
56228)

Saamgestel op grond van die Dagregister, Resolusies, Uitgaande en Inkomende Briewe, Memories en Instruksies, Memories en Rapporte, Leibbrandt
se , Annual Returns", Generale Monsterrolle, Rapporte van Kommissarisse
en gedrukte Argivale bronne.
8 ) Aangegee deur W. A. van der Stelin sy ,Korte Deductie" (p. 33) waar hy
aanvoer in verdediging van homself dat die vis gevang te Vishoek nie vir sy
slawe was nie, maar vir die van die Kompanjie wat juis toe so 'n groot aantal
moes voed. Hierdie getal is dus waarskynlik heelwat te hoog en geld bowendien
alleen vir omstreeks hierdie jaar.
8 ) By hierdie kolom · moet in aanmerking geneem word dat die burgersensusse in die reel te laag opgegee is.

92

,.
I

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

LITERATUUR- EN BRONNELYS.
I. LITERATUUR.
(a) BESONDERE.

Anson, P. F., Fishermen and Fishing Ways, Londen 1932..
...
Barnard, K. H., A Monograph of the Marine Fishes uf South Mrica (sien
Annals of the South African Museum, XXI, 1925-1927).
Beale, Thomas, The Natural History of the Sperm Whale, Londen 1839.
Beddard, F. E., A Book of Whales, Londen 1900.
Bennett, A. G., Whaling in the Antarctic, Edinburgh en Londen 1931.
Bennion, B., The Angler in South Africa, Johannesburg en Londen 1923.
Bickerdyke, John, Sea Fishing, Londen 1895.
Biden, C. L., Sea-Angling Fishes of the Cape, Londen 1930.
Boulenger, G. A., The Flat Fishes of the Cape Colony (sien Marine Investi,.
gations in South Mrica, I, 1902).
.
Day, F., Fish Culture, ,Londen 1883.
Dwin, J. F., The Fishing Industry of the Union and its Possibilities (sien
The South Mricart Journal of Industries; IV, No. 4, Mei 1921).
Geskiedenis en OntwikkeJ.ing van die Nywerheid (sien anonieme stuk in
OffisH!le Jaarboek; No. 16, 1933).
Gilchrist, J. D. P., The Fish and Fisheries of South Mrica (sien The South
African Journal of Industries, IV, No. 2,- Feb. 1921).
- - - - History, of the Local Names of Cape Fish (sien Transactions of the
South African Philosophical Society, XI, ·1900-1902).
- - - The Report of -the Marine Biologist, Kaapstad 1898.
- - - Some Features of the Marine Fauna of South Mrica (sien Transactions of the ~outh African Philosophical Society, XV, X9031904).

.

- - - - The South African Seas (sien South Mrican Journal of Science,
XX, 1923).
.
Gilchrist, J. D. F., en Tliompson, W. W.:, The Blenniidae of South Africa
(sien Annals of the South Mrican Museum, VI, 1908-1910).
- - - - Description of Fishes from the coast of Natal (sien Anrulls of the
South Mrican Museum, VI, 1908-I9IO en XI, I9II-I9I8).
- - - - The Freshwater Fishes of South Africa (sien Annals of the South
African Museum, XI, dele 5 en 6, I9II-1918).
Gill, E. L., en Zeederberg, W. R., Die Ghwano-Eilande van Suid-Mrika
(sien Offisii!le Jaarboek, No. 9, 192(1).
Hawes, C. B., Whaling, Londen 1924.
Hohman, E. P., Fisheries (sien The Encyclopredia of the Social Sciences,
VI, 1931).
Holder, C. F., The Game Fishes of the World, Londe~, New York en Toronto,
jaartal onvermeld.
Howell, G. C. L., Ocean Research an$,W,e ·Great Fisheries, Oxford 1921.
Howes, G. B., Zoology and Food Fishl®;Londen z8S3.
·
'
Jenkins, J. T., A History of the Whale Fisheries, Londen 1921.
---.The Sea Fisheries, Londen 1920.
------ Whales and Modetn Whaling, Londen 1932.
Lewis, Stanley, The Vleis on the Flats (sien The Cape Times, 29 en 30 Junie,
1928).

93

.J

. 1.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

94
Marchand, J. M., Agulhas Bank Sole-Grounds (sien Vissery Rapport van die
Unie, No. 10, 1932).
,
'
- - - Die Suid-Mrikaanse Seevisse van belang vir· die Handel en die
Vangs (sien Departement van Handel en Nywerheid, Vissery
Bulletin, No. 2, 1935).
·
Marine Investigations in South Africa (Cape of Good Hope Department of
Agriculture), I, Kaapstad 1902.
Maurice, H. G., Fisheries (sien The Encyclopredia Britannica, IX, 1929).
, Meek, Alexander, The Migrations of Fish, Londen 1916.
Morley, F. V., en Hodgson, J. S., Whaling North and South, Londen, i927.
Nati.Y..e Fresh Water Fish (sien anonieme stuk in The South and East Mrican
Year Book, 1936).
Nieolls, J. A, en Eg~on, W., The Sportsman in. South Mrica, Londen 1892;
~orman, J. R., en Fraser, F. C., Giant Fishes, Whales and Dolphins, Londen
1937·
Pappe, L., Synopsis of the Edible Fishes at the Cape of Good Hope, Kaapstad
1866.
Radcliffe, W., Fishing from the Earliest Times, Londen 1921.
Robinson, R., en Dunn, J. S., Salt Water Angling in South Mrica, Dtirban,
1923.
Roule, L., Fishes, their Journeys and Migrations, Londen 1933 (uit Frans
vertaal).
.
Schultze, Leonhard, Die Fischerei an der Westkiiste Siid-,Afrikas, Berlyn
1907 (Abhandlungen des Deutschen Seefischerei-Vereins, IX).
Sea Fisheries (sien anonieme stuk in The South and East African Year Book,
1936).
Seal Fisheries (sien anonieme stuk in The Encyclopredia Britannica, XX, 1929).
Smyth, H. W., In-Shore Fisheries (sien Vissery Verslag van die Unie, No.
4, 1923-1925).
Thompson, W. W., The Sea Fisheries of the Cape Colony from Van Riebeeck's
·
days to the eve of the Union, Kaapstad en Pretoria 1913.
Die Visnywerheid van Suid-Mrika (sien anonieme stuk in The South Mrican
Journal of Industries, II, No. 10, Okt. 1919).
Von Bonde, C., The Correlation between Marine Biology and the Problems
of the Fishing Industry (sien South African Journal of Science,
XXVIII, 1931).
- - - Fish and Fisheries in South Mrica ·(sien Industrial Development
in South Mrica, 1910 to 1935, 1936).
(b) ALGBMENE.

Blok, P. J., Geschiedenis van het Nederlandsche Volk, II, 1893, IV, 1899,
V, 1902, en VI, 1904, a1mal te Groningen.
BOeseken,. A., 'Die Kommissarisse aan die Kaap, 1657-1700 (ongepubliseerde
verhandeling vir die M.A.-gi:aad, Universiteit van Stellenbosch 1936).
Botha, C. G., Early Cape Land Tenure (sien The South Mrican Law Journal,
. XXXVI, 1919).
----Place Names in the Cape Province, Kaapstad en Johannesburg,
jaartal onvermeld.
- - - - Social Life in The Cape Colony in the 18th Century, Kaapstad en
_
Johannesburg, jaartal onvermeld.
Colenbrander, H. T., De Afkomst der Boeren, plek en jaartal onvermeld.
- - - Jan Pietersz. Coen Levensbeschryving, 'S-Gravenhage 1934.
Cory, G. E., The Rise of South Africa, I, Londen 1910.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

~

95
Deherain,, Henri, Le Cap de Bonne Esperance au XVIIe SH:cle, Parys 1909.
De Kock, M. H., Economic History of South Africa, Kaapstad enJohannesburg 1924.
Diferee, H. C., De Geschiedenis van den Nederlandschen Handel, Amsterdam 1908.
Dominicus, F. C., Het Huiselik en Maat~chappelik Leven yan de ZuidAfrikaner in de eerste Helft der r8de Eeuw, 's-Gravenhage 1919.
- - - - Het Ontslag van Wilhem Adriaen van der Stel, Rotterdam 1928.
Du Plessis, A. J., Die Geskiedenis van die Graankultuur in Suid-Afrika, r6s2-.. ·
1752 (sien Annale van die Universiteit van Stellenbosch, XI, Bi,
Sept. 1933).
Fouche, Leo, Die Evolutie van die Trekboer, Pretoria 1909.
Fruin, Robert, Verspreide Geschriften, IV, s'-Gravenhage 1901.
Gabler, Adolf, Jan van Riebeeck griindet die Kapstadt, Miinchen 1936
'
(Schriften der Deutschen Akademie in Miinchen, No. 23).
Geyer, A. L., Das wirtschaftliche System der niederliindschen ostindischen
Kompanie am Kap der guten Hoffnung, I78S-I79S, Miinchen
en :{lerlyn 1923 (Historische Bibliothek, No. so).
Gie, S. F. N., Geskiedenis van Suid-Mrika, I, Stellenbosch 1928.
Industrial Devctlopment in South Africa 1910 to I93S, Pretoria 1936 (Departement van Handel en Industriet!).
Joubert, S. P. F,, Die Veehandel tussen die Hollanders en die Hottentotte
. · aan die Kaap r6s2-r662 (ongepubliseerde verhandeling vir die
M.A.-graad, Universiteit van Stellenbosch 1923). .
Laidler, P. W., A Tavern of the Ocean, Kaapstad jaartal onvermeld.
Lauts, G., Geschiedenis van de Kaap de Goede Hoop, r6s2-r8o6, Amsterdam I8S4·
Leibbrandt, H. C. V., Rambles through the Archives of the' Colony of the· Cape
of Good Hope, r688-1700, Kaapstad r887.
Leipoldt, C. L., Jari van Riebeeck, Londen 1936.
Maingard, L. F., The Lost Tribes of the Cape (sien The South African
Journal of Science, XXVIII, Nov. 1931).
Molsbergen, E. C., Godee, Jan van Riebeeck, Amsterdam 1912.
- - - - De Schipbreuk van .de Haerlem (sien Die Brandwag, IS Mei 1912).
Muller, P. L., Onze Gouden Eeuw, I en 11, Leiden 1908.
Roux, P. E., Die Verdedigingstelsel aan die Kaap onder die Hollands-Oosindiese Kompanjie (r6S2-I7S9 (1795 ?)), plek en jaartal onvermeld.
Schapera, I., The Bantu-speaking Tribes of South Africa, Londen 1937.
- - - - The Khoisail Peoples of South Africa, Londen 1930.
Stow, G. W., The Native Races of South Africa, Londen 19os.
Theal, G. McC., Chronicles of Cape Commanders, Kaapstad r882.
- - - - Ethnography and Condition of South Africa before :rsos, Londen
1922.
- - - - History of South Africa before 179s, I, 1916, 11, 1909 en Ill, 1910,
almal te Londen.
- - - - Willem Adriaan van der Stel and other historical sketches, Kaapstad. 1913.
Thorn, H. B., Die Geskiedenis van die Skaapboerdery in Suid-Afrika, Amsterdam 1936.
- - - - Die Geskiedenis van die Skaapteelt in Suid-Afrika cydens die eerste
eeu~ r6S2-I7S2 (ongepubliseerde verhandeling vir die M.A.-.
graad, Universiteit van Stellenbosch 1928).
--'--- Kolonisasie-Denkbeelde van Jan van Riebeeck. Herdruk uit die
Tijdschrift voor Geschiedenis, s2ste Jaargang, eerste aflewering,
Groningen.

')

\

.-.

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

Van Brakel, S., De Hollandsche Handelscompagniei:!n aer Zeventiende Eeuw,
s'-Gravenhage 1908.
Van der Me~we, J. P., Die Kaap onder die Bataafse Republiek, 1803-1806,
Amsterdam 1926.
'
Van der Walt, A. J. H.;· Die Ausdehnung der Kolonie am Kap der Guten
Hoffnung (i700-1779), Berlyn 1928.
Van Rees, 0., Geschiedenis der Koloniale Politiek van de Rep,ubliek der Vereenigde Nederlanden, Utrecht 1868.
Van Rensburg, J. I.;· Die Geskiedenis van die·Wingerdkultuur in S~d-Mrika,
. 1652-1752 (ongepubliseerde verhandeling vir die Graad M.A.
aan die Universiteit van Stellenbosch 1930).
Vedder, H., Die Voorgeskiedenis van Suidwes-Afrika, Windhoek 1937 (uit
Duits vertaal).
'
Walker, E. A., A History of South Africa; Londen 1935.
Welch, S. R., Europe's Discovery of South Mrica, Kaapstad en Johannesburg,
'
jaartal onvermeld.
'
Wilmot, A., en Chase, J. C., History of the Coiony of the Cape ofGood Hope,
Kaapstad r869_.

11. LETTERKUNDIGE BRONNE.
(a) KONTEMPORERE, WERKE, REISBESKRYWJNGS EN ANDER PERSOONLIKE GETUIENISSE.

Allamand en Klockner, Neue kurzgefaszte Beschreibung des· Voi:gebirges der
guten Hbffnung, Leipzig 1779 (uit Nederlands vertaal).
Asdey, Thomas, A New General Collection of Voyages and Travels, Ill,
Londen 1746.
Baniard, Lady Anne, South ·Mrica a Century Ago, Londen 1901.
Beazley, C. R., Voyages and Travels mainly during the S_ixteenth and Seventeenth Centuries, I, WestmiD.ster 1903.
· ·
Be~ckman, D., A Voyage to and from the Island of Borneo, 1714, Londen
1718.
.
Begin ende Voortgangh van de Vereenighde Nederlantsche Geoctroyeerde
Oost-Indische Compagnie, I en 11, plek onvermeld 1646.
Bernard, Francois, Ueber den gegenwartigen Zustand der Kolonie am Vor- geburge der guten Hoffnung, Gottingen 1786 (Duitse vertaling_
uit die Frans).
B6gaerts, Abraham, Historische Reizen door d' oostersche Deelen van Asia,
Amsterdam 171I.
Botha, C. G., Collectanea, Kaapstad 1924 (Van Riebeeck-Vereniging, No. 5).
Comey, The Voyage of Sir Henry Middleton, 1604, Londen 1855 (Hakluyt
Society).
Dampier, William, A New Voyage round the World, I, ~onden 1697~ _
Dapper, 0.~ Naukeurige Beschrijvinge der Mrikaensche Gewesten, Amsterdam 1668:
De .Bucquoi, Jakob, Aanmerkelyke Ontmoetingen in de zestien jaarige Reize
naa de Indii:!n, Haarlem 1744.
De Grevenbroek, J. G., Elegans et accirrata Gentis Africanae circa Promon. toriu01 Capitis Bonae Spe.i .vulgo Hottentotten Nuncupatae
Descriptio Epistolaris, plcrk onvermeld 1695. Herdruk met
Engelse vertaling in The Early Cape Hottentots ; uitgewers
Riebeec~Schapera, I., en Farrington, B., Kaapstad 1933
' Vereniging, No. 14).

cv:m

..

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

I
I,·.

;.

,)

97

De Vries, D. P., Korte Historiael ende Journaels Aenteyckeninge, 's-Gravenhage 1911 (Linschoten Vereniging).
·De Vries, P., Drie seer Aenmercklijcke Reysen nae en door veelerley Gewesten
in Oost-Indien, 1675 tot 1686, Utrecht 1694 (uit Duits vertaal).
Foster, William, The Embassy of Sir' Thomas Roe, r6I5-1619, I, Londen 1899
(Hakluyt Society).
- - - The Journal of John Jourdain, r6o8-1617, Cambridge 1905 (Hakluyt
Society).
Fryer, John, A New Account of East India and Persia, 1672~168r, I, en Ill,
Londen 1909 (Hakluyt Society).
'
. ··
Fryke, Christopher, en Schweitzer, Christopher, The Voyages of, Londen
1929. Herdruk van 1700-uitgawe (The Seafarers' Library),
Gray, Albert, The Voyage of Ftan~ois Pyrard, ll, deel 2, Londen 1890 (Uit
Frans vertaal vir die Hakluyt Soc.).
Hakluyt, Richard, The Principal Navigations, Voy.ages, Traffiques and Discoveries of the English Nation, VI~ Glasgow 1904.
Hedendaagsche Historie of Tegenwoordige Staat van Afrika, Ams~erdam 1763.
Herbert, Thomas, Some Yeares.Travels into Divers Parts of Asia and Afrique,
Londen 1638.
Herport, Albrecht, Reise nach Java, 1659-1668 (herdruk van 1669-uitgawe),
•Den Haag 1930 ·(Reisebeschreibungen von Deutschen Beamten
und Kriegsleuten, V).
Historische Beschryving der Reizen; I, s'-Gravenhage 1747·
Hoffman, J. C., Reise nach dem Kaplande, 167i-r676 (herdruk van r68ouitgawe), Den Haag 1931 (Reisebeschreibungen, VII, deel I).
Hondius, J odocus, Klare ende Korte Besgryvinge van het Land aan Cabo de
.
Bona Esperanca, .Ainsterdam 1652. Herdruk in Het . ZuidAfrikaansche ,Tijdschrift, Sept. en Okt. r88o.
Kolbe, Peter, Naauwkeurige en Uitvoerige Beschryving van De Kaap de Goede
Hoop, I en II, Amsterdam 1727 (uit Duits vertaal).
Le Vaillant, Francois, Voyage de Monsieur de Vaillant dans 1' interieur De
L'Afrique, I, Brussels r8oo.
·
Markham, A. ~., The Voyages and Works of John Davis, Londen r88o
(Hakluyt Soc.).
Markham, C. R., The Voyages of Sir James ·Lancaster, Londen 1877 (Hakluyt
Soc.).
Mentzel, 0. F., Beschreibung des Vorgebirges der Guten Hoffnung, I, 1785
en II, 1787, albei te Glogau.
- - - - A Geographical and Topographical Description of the Cape of Good
Hope, I, 1921 en II, 1925, beide te Kaapstad (vertaal uit Duitse
uitgawe van 1785 vir die Van Riebeeck-Vereniging, Nos. 4
en 6).
- - - - Life at the Cape in the Mid-Eighteenth Century, Kaapstad 19i9
(Van Riebeeck-Vereniging No. 2).
Merklein, J. J., Reise nach Java, l:644-1653 (herdruk van 1672-uitgawe), Den
Haag, 1930 (Reisebeschreibungen,_ Ill).
Mollema, J. C., De Eerste Schipvaart der Hollanders naar Oost-Indit!, 1595-.
1597, 's-Gravenhage 1935.
Molsbergen, E. C. Godee, Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse Tyd, I
en II, 1916, Ill, 1922 en IV, 1932, almal te 's-Gravenhage
(Linschoten-Vereniging).
Naaukeurige versameiing der Gedenk-Waardigste Reysen naar Oost en WestIndien, ll, VIII, XIII, deel 1, XXI, XXII,. XXIII, XXIV,
XXV en XXVI, Leyden jaartal onvermeld.

i.·
>

)

''

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

98
Nieuhof, Joan, Zee en Lant-Reize, door verscheide Gewesten van Oostindien,
Amsterdam 1682.
,.
Nieuwe Algemene Beschryving van de Kaap de Goede Hoop, I en 11, Amsterdam 1777.
Nieuwste en Beknopte Beschryving van de Kaap der Goede-Hope, Amsterdam 1778.
Oliver, P., The Voyage of Fran~ois Leguat, I en II, Londen 1891 (Hakluyt
Soc.).
Ovington, J., A Voyage to Surat in the year 1689, Londen 1929.
Paterson, Luit. W., A Narrative of Four Journeys into the country of the
Hottentots, and Caffraria, in the Years 1777, 1778, 1779, Londen
1790.
Purchas, Samuel, Purchas his Pilgrimes, I en 11, Londen 1617-1625.
Ravenstein, E. G., A Journal of the First Voyage of Vasco da Gama, 14971499, Londen 1898 (Hakluyt Soc.).
Reis van Joris van Spilbergen, 1601-1604, 's-Gravenhage 1923 (Linschoten
Vereniging).
Rouffaer, G. P., en Yzerman, J. W., De Eerste Schipvaart der Nederianders
naar Oost-Indie onder Cornelis de Houtman, 1595-1597, I,
1915 en 11, 1925, albei te 's-Gravenhage (Linschoten Vereniging).
Saar, J. J., Reise nach Java, 1644-1660 (herdruk van 1672-uitgawe), Den Haag
,
1930 (Reisebeschreibungen, VI).
.
Satow, E. M., The Voyage of Captain John Saris to Japan, 1613, Londen
1900 (Hakluyt Soc.).
Schreyer, Johan:n, Reise nach dem Kaplande und Beschreibung der"Hottentotten, 1669-1677 (herdruk van 1681-uitgawe), Den Haag 1931
(Reisbeschreibungen, VII, deef 2).
Stanley, H. E. J., The Three Voyages of Vasco da Gama, Londen 1869
(Hakluyt Soc.).
Sttangman, Edward, Early French Callers at the Cape, Kaapstad 1936.
i
. Tachard, Guy, Second Voyage du Pere Tachard, Parys 1689.
- - - - Voyage de Siam, Parys, 1686.
Tas, Adam, Dagboek van (1705-1706), uitgegee deur Prof. Leo Fouche, Londen
1914.
Temple, Sir R. C., The Travels of Peter Mundy, 1608"'1667, 11, Londeil
1914 (Hakluyt Soc.).
Ten Rhyne, W., Schediasma de Pro~ontorio Bonae Spei, Schaffhausen 1686.
Herdruk met Engelse vertaling in The Early Cape Hottentots ;
uitgewers Schapera, 1., en Farrington, B., Kaapstad 1933 (Van
Riebeeck:..vereniging No. 14).
Valentyn, Francois, Beschrijving van de Kaap der Goede Hoope (sien Oud en
Nieuw Oost-Indien, V, deel 2, Dordrecht en Amsterdam 1726).
Van Hogendorp, G. K., Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel,
' Tweede Stuk, Amsterdam 1802.
'
Van Linschoten, J. H., ltinerario, 1579-1592, I en 11, 's-Grave~age 1910
(Linschoten Vereniging).
Verken, Johann, Molukken-Reise 1607-1612 (herdruk van 1612-uitgawe), Den
Haag 1930 (Reisebeschreibungen, 11).
Van der Behr, Johann, Reise nach Java, 1641-1650 (herdruk van 1668-uitgawe),
Den Haag 1930 (Reisebeschr~ibungen, IV).
;
Warnsin<.:k, J. C. M., Reisen van Nicolaus de Graaff, 's-Gravenhage 1930
(Linschoten Vereniging).
Waterbouse, Gilbert, Simon van der Stel's Journal of his Expedition to
Namaqualand, 1685-1686, Dublin, 1932.

w
•r
,,

Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

1.'
I

~ ..

99
(b) PER.IODIEKE PUBLIKASIES (Sien ook Besondere Literatuur).
Offisi!!le Jaarboeke van die Unie van Suid-Afrika.
The South African Anglers' Gazette (The Backwash).
Transactions of the South Mrican Philosophical Society.
Ill. ARGIVALE BRONNE.
(a)

/

GBDRUKTE.

Binnelandse Waters Visseryopname Rapporte van die Unie van Suid~Mrika.
Cau, Comelis e.a., Groot Placaet-Boeck, I, 1658, 11, 1664 en IV, 1705, almal
te 's-Gravenhage.
· ·
·
Colenbrander, H. T., Jan Pietersz. Coen Bescheiden omtrent zyn bedryf in
Indi~, IV, 's-Grav:enhage 1922.
Dagverhaal van Jan van Riebeeck, I, Utrecht 1884, 11, 's-Gravenhage 1892;
en Ill, 's-Gravenhage 1893 (Historisch Genootschap van
Utrecht).
De Jonge, J. K. J., De Opkomst van het Nederlandsch Gezag in Oost-Indi~
"' (1595-1610), 11, 1864, en Ill,· 1865, 's-Gravenhage en Amsterdam.
De Mist, I. A., Memorie, houdende de Consideranti~n en Advys van het
Departemep.t tot de Indische Zaaken etc., Kaapstad 1920
(Van Riebeeck-Vereniging, No. 3).
d. ·W., J., Ben Woord Ter aanmoediging onzer Ingezetenen·tot het uitrusten
van Schepen tot de Walvischvangst (sien Zuid-Mrikaansch
Tijdschrift, XIV, Julie-Aug. 1837).
Foster, William, Letters received by the East India Company, 11, 1897 en.
Ill, 1899, beide te Londen.
Korte Deductie van Willem Adriaen van der Stel tot destructie ende wederlegginge van alle de klaghten etc. (plek en jaartal. onvermeld).
Leibbrandt, H. C. V., Precis of the Archives of the Cdpe of Good Hope:
Journal, 1651-1676 en 1699-1732, 6 dele, Kaapstad 1896-1902.
- - - - Letters Despatched, 1652-1662 en 1696-1708, vier dele, Kaapstad
1896-1900.
- - - - Letters Received, 1649-1662 en 1695-1708, 3 dele, Kaapstad 18961899·.
- - - - Requesten, 1715-I8o6, 2 dele, Kaapstad 1905 en 1906.
Leibbrandt, H. C. V., Resoluti!n van den Conunimdeur en Raden van het
Fort de Goede Hoop, 1652-1662, I deel, Kaapstad 1898.
Neutrale Gedagten over zekere korte Deductie etc., 'n Anonieme stuk teAmster.
dam gepubliseer, jaartal, onvermeld.
·.
Scoresby, W., An Account of the Arctic Regions, with a History and De.scription of the Northern Whale-Fishery, 11, Edinburgh 1820.
Theal, G. McC., Belangrijke Historische Dokumenten, 11, Kaapstad 1896
en III, Londen 19II.
----Records of South-Eastern Mrica, I, Londen 1898.
Van Aitzema, Lieuwe, Historie of Verhael van Saken van Staet en Oorlogh,
IX, 's-Gravenhage 1664 en X, plek onvermeld 1665.
Van der Chijs, J. A., Nederlandsch-Indisch Ptakaatboek, 1602-18II, 11 en
III, Batavia en 's-Gravenhage 1886.
Van der Heiden, Jacobus, en Tas, Adam, Contra-Deductie ofte Grondige
Demonstratie van de valsheit der uitgegevene Deductie etc.,
Amsterdam 1712.
Verslag No. r8o, Raad van Handel en Nywerheid van die .Unie van SuidAfrika, Die Vissersbedryf, Pretoria 1935.
.I

I

(

)
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za

lOO

Vissery- en Biologiese Marine-Opname Verslae van die Unie van Suid-Mrika. ·
Zuid-Mrikaansche Walvisch-Vangst (sien anonieme stuk in Zuid-Afrikaansch
Tijdschrift, IV, Sept.-Okt. 1827).

. (b)

0NGEDRUKTE.

(i) I<AAPSE ARGIEF, I<AAPSTAD.

Attestatil!n.
Bijlagen.
Boedel Reekeningen.
Borcherds, I P. B., Kaapsche Placcaaten, Advertentien van 1652-1813.
Civiele Proces Stukken.
··
Contracten.
Crimineele Proces Stukken.
Dagregister van de Kaap de Goede Hoop.
Dagregister van Stellenbosch en Drakenstein, 1729-1736.
Diverse Proces Stukken.
Documents copied by Dr. Theal~ Londen 1895.
Erfbrieven.
t<'iscal, Proclamations, Advertisements and Notices, 1661-1762.
General Index, I, U en Ill.
Inkomende Brieven.
Instructien, 1686-1764.
Instrtictien uit Holland en Batav.ia, 1652-1737, Alphabetisch.
Inventarissell.
Leibbrandt, H. C. V., Precis of the Cape Archives:
Annual Returns, 1688-1792 ;
Journal, 1677-1698 (5 dele);
Letters Despatched, 1707-1732 (5 dele);
Letters Received, 1709-1732 (3 dele);
Reqpesten, 1715::.1~06 (3 dele).
Memorie voor H. Swellengrebel door G. W. van Imho:ff, 1743.
Memorien en Instructien, 1657-1685.
Memorien en R:apporten.
Minuut Proceed~en.
Monsterrollen.
Origineel Placcaatboek.
Oude Wildschutte Boeken.
Papieren over Tas en anderen, 1706.
Placaaten raakende de Walvisch Vangst en Particuliere Vaart, 1792.
Raporten der Commissarissen, 16.57-1764 (woordelike afskrif).
Requesten en Nominatien.
Resolutil!n.
Scheeps en Andere Journalen, 1664-1688.
Sententien.
Specificatie van alle Provisien enz. aan de France Vlugtelingen verstreckt, 1690.
Statuten van India.
·
'
Uitgaande Brieven.
Vendd'R.ollen.
Verbatim Copies· of Documents. 1595-1693 (~geskryf deut Theal).
(ii) DEPARTEMENT VAN ViSSERYE ARGIEF, 'I<AAPSTAD.

Lys No.

4j1,

deel I (Brief aan South African Sea Anglers Association re vissoorte en name).